— биология билимин дуоктара, суруйааччы, айааччы, уопсастыбаннай диэйэтэл, Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ (1991), Арассыыйа суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэ (1999), норуот үөрэҕириитин туйгуна.

Гавриил Спиридонович Угаров 1940 сыллаахха ахсынньы 21 күнүгэр Үөһээ Бүлүү оройуонун Сургулуук сэлиэнньэтигэр төрөөбүтэ. 

Кини оҕо сааһа Аҕа дойду сэриитин ыар сылларыгар ааспыта. Биэс – алта сааһыттан колхозтаах төрөппүттэригэр кыайар үлэтин үлэлээн, көмөлөһөн барбыта.

Билиигэ-көрүүгэ тардыстыылаах, оскуола, колзоз олоҕор-дьаһаҕар актыыбынайдык кыттар уолу оскуоланы бүтэрээтин кытта “Правда” колхозка комсомольскай тэрилтэ секретарынан, онтон Сургуулук сельсоветын исполкомун секретарынан хаалларан үлэлэппиттэрэ. Ол эрэн мэлдьи билиэн-көрүөн баҕарар, кинигэни чугас доҕор оҥостубут Гавриил Угаров 1963 сыллаахха Саха государственнай университетын биолого-географическай факультетыгар биология салаатыгар үөрэнэ киирбитэ. Оччугуй эрдэҕиттэн оту-маһы, көтөрү-сүүрэри сылыктаан кэтии, үөрэтэ сылдьар, бэрт мындыр уол университекка да үөрэнэ сылдьан, ол дьарыгын бырахпатаҕа, хата научнай билиитин-көрүүтүн хаҥатан биология диэн науканан дьиҥнээхтик ылсан дьарыктанан барбыта. Университеты бүтэрээт, аспирантураҕа үөэммитэ уонна 1973 сыллаахха Казанскай университекка баран, биологияр наука кандидатын стеленин ылар иһин диссертацияны бэрт ситиһиилээхтик көмүскээбитэ.

Онтон ыла Гавриил Спиридонович Угаров Биологическай наука доктора, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ профессора. СӨ култууратын үтүөлээх улэһитэ, төрөөбүт нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, норуот үөрэҕириитин туйгуна, Үөһээ Бүлүүлэр Ытык киһитэ буола үүммүтэ.

Гавриил Спиридонович Угаров 1994 сылтан ССРС Суруйааччыларын союһун чилиэнэ. СР Суруйааччыларын союһун бырабылыанньатын уонна суруйааччыларын чилиэнэ. 1999 сылтан Российскай Федерация Журналистарын союһун чилиэнэ.

Биологическай нуль теориятын ырытан оҥорбута. Бу теория этэринэн, биологическай нуль итии-тымныы икки ардынааҕы кыраныыссатыгар сытар уонна +4 кыраадыс цельсий температура кээмэйдээх. Бу теорияҕа олоҕуран Биологическай температура шкалатын айбыта, Угаров шкалата диэн ааттаммыта. Угаров шкалалаах Биологическай термометры айбыта. Учуонай бэйэтэ шкаланы оҥорон биологическай термометры айбытын Иһин Альфред Нобель мэтээлинэн наҕараадаламмыта.

Оймекеентге академик Обручев экспедицията улэлээбитэ 50 сылыгар аналлаах «Полюс холода – 77» диэн республика эдэр учуонайдара кыттыылаах экспедициятын салайан ыыппыта.Экспедиция улэтин тумугунэн «Оймякон – Полюс холода» диэн кинигэ суруллан бэчээттэммитэ. Ааспыт уйэ 60-с сс. диэри терут саха дьоно тэллэйи соччо учугэй ас диэбэт этэ. Ол иЬин Гавриил Спиридонович «Саха сирин киин оройуоннарын тэллэйдэрэ», онтон «Саха сирин тэллэйдэрэ» кинигэлэри 1985 с. бэчээттэтэн таЬаартарбыта. Кинигэ 15000 ахсаанынан тахсыбыта уонна тута тарданан буп

Г.С. Угаров чөл олоҕу пропагандалааччы быһыытынан биллэр. Научнай салайааччы быһыытынан, кини салалтатынан республика хас да оскуолатыгар валеологическай кабинеттар тэриллибиттэрэ. Нам улууһун Хатың-Арыы, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Харан, Дьокуускай 1 № – дээх уо.д.а. оскуолаларга уолаттары, кыргыттары туспа арааран үөрэтиини киллэриспитэ.

Барыта 50-тан тахса научнай публикация автора.

Оҕо-аймахха, норуокка Эһээ Дьыл уобараһынан биллэр. 

Саха бэйэтэ Дед Моруостаах буолуохтаах диэн санаанан салайтаран, 1999 с. «Эһээ Дьыл уонна кини сиэнэ Хаарчаана» диэн фантастика хабааннаах остуоруйаны суруйбута. Ону Үөрэх министиэристибэтэ өйөөн, кинигэ буолан тахсан, республика детсадтарыгар тарҕаммыта уонна сонно тута биһирэбили ылбыта. Манна Саха сиригэр баар, аптаах, хомуһуннаах дьон, ойууттар дойдуларыгар олорор, үтүө санаалаах Эһээ Дьыл туһунан кэпсэнэр.

2000 сыллаахха Эһээ Дьыл Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев тэрийбит Саҥа дьыллааҕы бырааһынньыгар көстүбүтэ, ол кэнниттэн Саҥа дьыллааҕы бырааһынньыктарга өрүү кыттар буолбута. Эһээ Дьыл атын саха саҥа дьыллааҕы персонаһы Чысхааны кытта тэрээһиннэргэ биир кэмҥэ тахсыбат.

Бастаан Эһээ Дьыл персонаһын балет артыыһа оонньообута, онтон кэлин Гаврил Угаров персонаж быһыытынан бэйэтэ көстөр буолбута. Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатыр мастарыскыайыгар Елена Гоголева эскиһинэн көстүүм оҥоһулуммута.

Ону таһынан, саха литературатыгар фантастика жанрын киллэрэн айымньылаахтык үлэлээбит суруйааччы быһыытынан эмиэ биллэр.

Гавриил Угаров 1976 сылтан научно – фантастическай кэпсээннэри уонна сэһэннэри суруйан бэчээттэнэн барбыта. «Өлбөт мэҥэ уута» диэн бастакы кэпсээнэ 1976 с. «Эдэр коммунист» хаһыат түөрт нүөмэригэр тахсыбыта. Бастакы научнай-фантастическай сэһэнэ «Долбор сулуһа» 1981 с. бэчээттэнэн тахсыбыта. Онтон ыла, “Өлүктүйбүт антенналар”, “Баһырҕас”, «Эһээ Дьыл уонна кини сиэнэ Хаарчаана» диэн фантастическай кэпсээннэрин ааҕааччылар сэҥээрэ көрсүбүттэрэ.

Суруйааччы Гавриил Угаров «Баһырҕас» кэпсээнин оҕолор олус себулээн ааҕаллар. Ол курдук, бу кэпсээн сүрүн геройа органнары көһөрөн олордууну кытта сибээстээх хайысханан дьарыктана сылдьар биолог, физиолог учуонай буолар. 

Кэпсээн ааҕааччыны элбэхтик толкуйдатар аһаҕас түмүктээх бүтэр. Айымньы геройа Томмот Иванович үөрэтэн таһаарбыт арыйыытын научнай эйгэҕэ эрдэ таһаарара дуу, таһаарбата дуу айымньы бүтэһигэр ситэ быһаарыллыбакка хаалар. 

Гавриил Угаров “Көстүбэт эйгэ” фантастическай кэпсээнигэр үс киһи ыраах алааска баар былыргы өтөх балаҕаныгар айылҕаҕа сынньана-хоно сылдьан дьикти быһылааҥҥа тубэспиттэрин туһунан кэпсиир.

“Киһи уонна айылҕа’’ кинигэтигэр киһи олоҕо, доруобуйата айылҕаны кытта ыкса ситимнээҕин научнай төрүттэргэ тирэҕирэн туран өйдөтөр.

“Харыйа’’ диэн фантастическай кэпсээнигэр Эрэл Иванович Хоодуотап диэн эдэр ученай лабораторияҕа опыт оҥорон , харыйа үүнэр биотоктарын эбэн сиэмэттэн чаас аҥарын иһигэр бэртээхэй күөх лаглайбыт харыйаны үүннэрэрин туһунан кэпсэнэр. 

“Г Угаров айымньыларыттан саамай бастыҥнара, мин санаабар, “Долбор сулуһа буолар”. Бу айытмньы научнай – фантастическай жанр да, уус -уран айымньы да быһыытынан бэркэ табыллан тахсыбыт. Научнай фантастиканы эдэрдэр ааҕаллар диибит, ол эрээри “Долбор сулуһун” эдэр да , кырдьаҕас да киһи умсугуйан туран ааҕар”,- диэн суруйар литературовед В.Окорокова. Бу айымньыга Ньургун Николаевич Чороонов диэн эдэр учуонай доруобай буолуу, уһун үйэлэнии биричиинэлэрин чинчийэрэ кэпсэнэр.

Суруйааччы драматургия уонна поэзия жанрдарыгар эмиэ холоммута. “Эһээ Дьыллыын Саҥа сыл түүн” пьесата Саха Академическай драмтеатрыгар туруоруллубута, уонна Ньурба драмтеатрын репертуарырар киирбитэ.

Гавриил Угаров хоһоонун тылларыгар Захар Степанов, Кирилл Герасимов, Николай Берестов уонна мелодист Владимир Жирков хас да ырыаны суруйбуттара. Бу ырыалартан сорохторун култуура үтүөлээх деятелэ, хормейстер Василий Парников (Уус Алдан улууһа) салалтатынан “Кэнчээри” ансамбль, Ону тэҥэ Захар Гоголев аатынан Дьокуускайдааҕы педколледж музыкальнай салаатын хоровой коллектива ситиһиилээхтик толороллор.

Ити курдук, барыта 5 кинигэни таһааттарбыта, Гавриил Спиридонович Угаров нууччалыы тылынан тылбаастаммыт айымньылара Москваҕа, Новосибирскайга тыхсыбыт научнай-фантастическай хомуурунньуктарга уонна “Полярная звезда” сурунааллларга киирбитэ. “Вернуть открытие”  диэн научно-фантастическай кэпсээнэ литовскай, казахскай  уонна белорусскай тылларыгар тылбаастаммыттара.

“Баһырҕас” уонна “Долбор сулуһа” айымньылара саха литературатын 7,9 кылаас учебникатыгар киирбитэ.

2014 сыллаахха Г.С.Угаровка нэһилиэнньэ ортотугар сырдатар уонна пропагандалыыр үлэтин иһин “Знание” Российскай общественнай тэрилтэтэ М. В. Ломоносов аатынан “Подвижник просвещения” мэтээлинэн наҕараадалаабыта.

Икки континтент ардын Беринг проливын нөҥүө норуоттар икки ардыларынааҕы устан туорааһыҥҥа, Научнай кэтээн көрүү бөлөҕүн салайааччытын быһыытынан кыттан, Россия рекордтарын кинигэтигэр киллэриллибитэ.

 

Айымньылара, үлэлэрэ:

1. Грибы Якутии https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13260 
2. Дети Якутии, 2014 = Саха сирин оҕолоро: фотожурнал https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/47685 
3. Дети Якутии 2007 = Саха Сирин Оҕолоро : [фотоальбом] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/47668 
4. Дети Якутии 2008 = Саха Сирин Оҕолоро : [фотоальбом] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/47669
5. Дети Якутии 2009 = Саха Сирин оҕолоро: фотоальбом https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/47664 
6. Долбор сулуһа [Электронный ресурс] : (сэһэн) https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/9356 
7. Календарь народов Севера 1994 = Calendar of northern peoples: [эвенкийский, юкагирский, якутский] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/96105 
8. Кустук: эдэр прозаиктар хомуурунньуктара https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/47898 
9. Лекторы общества “Знание” Якутского государственного университета им. М. К. Аммосова: тематика лекций https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/47658 
10. Оймякон – Полюс холода https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/47955 
11. Особенности физиологических процессов у организмов при низких положительных температурах https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/47648 
12. Особенности физиологических процессов у растений при низких положительных температурах в связи с изменениями состояния воды https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/4227 
13. Протокриобиология как раздел криобиологии https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/47657 
14. Русско-якутский словарь биологических терминов = Биология терминнэрин нууччалыы-сахалыы тылдьыта https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/14510 
15. Саха государственнай университета = Якутский государственный университет: 1994 – 1995 https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/47663 
16. Саха саҥа сыла : [ыстатыйалар] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/14399 
17. Саха сирин киин оройуоннарын тэллэйдэрэ https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13257 
18. Сүрүн тосхол – арыгылааһыны сыыйа аҕыйатыы https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/47676 
19. Таҥараианство (Саха итэҕэлэ) https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/47659 
20. Физиолого-биохимические особенности раннего лука батуна в связи с его водным режимом https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/4899 
21. Эһээ Дьыл уонна кини сиэнэ Хаарчаана: фантастическай остуоруйа https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/14402 
22. Өлүктүйбүт антенналар : (научнай-фантастическай сэһэн) https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/47472 

Аудио:

1. Долбор сулуһа : [аудиосэһэн] https://kids.nlrs.ru/ugarov-gavriil-spiridonovich-dolbor-sulu-a-audiose-en/
2. Кэпсээннэр https://kids.nlrs.ru/gavriil-ugarov-audiokepseenner/ 
3. Харыйа уонна кыыс : [аудиокэпсээн] https://kids.nlrs.ru/ugarov-gavriil-spiridonovich-kharyja-uonna-kyys-audiokepseen/

Эбии көр:

1. 100 интервью о будущем Якутии: Гавриил Угаров-Эһээ Дьыл: [видеозапись] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/70974