(Иван Арбита — Слепцов Иван Егорорович айар улэтигэр аналлаах биэчэр сценарийа) !
Мин — I
Сир халлаан кинкиниир
Киэи ньуурун
Кэрийэ кэлбит Кун уолабын…
(“Мин”) f
1 ыытааччы: Поэт уонна тылбаасчыт Иван Арбита — Слепцов Иван Егорович ахсынньы 29 күнүгэр 1913 сыллаахха Тараҕай нэһилиэгэр Мэҥэ Хаҥалас улууһугар төрөөбүтэ. Дьокуускайдааҕы педагогическай техникуму бүтэрбитэ. Бу үөрэнэр кэмигэр литературнай куруһуок чилиэнинэн, худуоһунньугунан уонна “Кыыhap сардаҥа” илиинэн суруллар сурунаал редакторынан үлэлээбитэ. 1935 с. Сунтаар оройуонугар учууталлаабыта, онтон Саха сиринээҕи кинигэ издательствотыгар редакторынан, “Кыым” хаһыакка үлэлээбитэ.
Иван Арбита айар үлэтин 1932 с. саҕалаабыта. Кини хоһоонноро, кэпсээннэрэ “Бэлэм буол”, “Эдэр коммунист”, “Кыым”, “Социалистическая Якутия” хаһыаттарга, “Кыһыл ыллыкн” сурунаалга, эдэр суруйааччылар альманахтарыгар бэчээттэммиттэрэ. Кэлин 1967 с. тахсыбыт “Саха поэзиятын антологиятыгар” кини 9 хоһооно киирбитэ.
1942 с. олунньу ыйга Советскай былааһы дискредитациялаатын диэн 10 сылга хаайыыга ууруллубута. Севвосток лааҕырга өлбүтэ.
Поэт Иван Арбита аата саха национальнай литературатын историятыгар бэрт бэлиэ, көстүүлээх миэстэни ылар. Сэрии иннинээҕи сылларга бу күлүмүрдэс талааннаах поэт үлэтэ биһиги поэзиябыт историческай опытын иитин-саҕатын биллэрдик кэҥэппитэ.
2 ыытааччы: Уйбаан Арбита — дьикти поэт. Кини өр кэмҥэ төрөөбүт норуотугар кимэ-туга чуолкайдык биллибэккэ сырытта. Арбита дьиҥнээх улуу поэт. Буолаары буолан, кини Үөһээ Сырдык Эйгэттэн дьону үөрдээри уус тылынан умнуллубат, үйэлэргэ хаалар айымньылары айаары, ыллаары- туойаары, сайаҕас кутунан күлээри-үөрээри бу сиргэ кэлбит поэт. Кини тылбаасчыт быһыытынан Античнай мифологияны уонна литератураны чаҕылхайдык билэр буолан орто үйэтээҕи грек поэта Анакреону үтүтктэн бастааҥҥы лирикатын саҕалаабыта. Кини поэтическай оскуолата ураты киэҥ. Бэйэтэ этэринэн, араас омук араас поэттарыттан, суруйааччыларыттан хааччаҕа суох үөрэнэн саҥаны буларга, айарга дьулуһара. Ол курдук Бернс, Гете, Пушкин, Лермонтов, Маяковскай, Тычина, Брюсов, Блок, Есенин, Хлебников — араас поэттар тэҥинэн үөрэтээччи быһыытынан кини оскуолатыгар сылдьар курдуктар. Кырдьык да, Арбита ураты дьаныардаахтык саҥаны көрдүү, опыт оҥоро, боруобалыы сатаабыт поэт.
Сүүнньүнэн, киһи дьылҕатын, общество олоҕун уустук өрүттэрин иҥэн- тоҥон этээри, поэт эгэлгэ caҥа уоюараһы, идеяны көрдүүрэ.
1 ыытааччы: Кини поэзията ис хоһоонунан бэрт баай. Кини лириката араас матыыптаах, өҥнөөх-дьүһүннээх диэххэ сөп. Киниэхэ барыттан баар. Туох да кыһалҕата суох күн көрүн, айылҕа кэрэтин, олох үөрүүтүн, тапталы ыллыыр-туойар, анакреонтическай хоһооннор киниэхэ аҕыйаҕа суохтар. Ол үксэ кини айар үлэтин эрдэтээҥи кэмигэр характернайдар. Оттон Бириэмэ туһунан, кэлэр кэскил, киһи дьылҕатын, олох долгуннаах муоратын туһунан бөлөһүөктүүр санаалар (раздумья) киниэхэ сүрүн миэстэни ылаллар. Устар олох уонна история улахан боппуруостарын араас өттүнэн уонна ыарахан уустук утарсыыларынан поэт дириҥник ылан көрөргө куруутун холоноро. Мантан кини санаата, баҕар үрдүө-түһүө, баҕар хараастыа. Мантан кини санаата түспэт, хаһан да самныбат. Куруутун өрөгөйдүүр күүстээх, сырдык ыралаах.
2 ыытааччы: Поэт санаата ордук түһэн ылбыт кэмэ 1938 уонна 1941 сыллар этилэр. Ол күнү ким барыта билэр. Сэрии суоһа. Ийэ дойдуга куттал сабардааһына. Ити күннэргэ поэт эр санаалаах патриотическай гражданскай хоһооннорун кытта сэргэ, бар-дьонун сүрэҕэ айманыытын тус бэйэтин поэтическай позициятыттан дириҥ кутурҕаннаахтык эппитэ. Холобур, “Муҥурданыы” диэн цикл тохсус ырыатыгар уонунан мөлүйүөн дьону уокка умаппыт сэрии трагизматын кини наһаа уолуйан көрсүбүтэ. Поэзията бэрт ыарахан тыллары, образтары киллэрбитэ. Ол маннык строкалартан көстөр:
Мировой хомолто кыланыыта
Хоруоба суох элэр дьэргэлгэннэр…
Түҥнэри хойуостар сир иитэ
Хара сибэккинэн тэлгэннэ…
Сир халлаан равновесиета сүттэ…
Оо, тымныы да тымныы да уоттар!…
1 ыытааччы: Ол эрээри Арбита, олох уонна история ыардарыттан төһө дириҥник санаарҕаабытын иһин, кини хайа да күн пессимизм былааһыгар бэриммэтэҕэ. “Хаһыытыыр күлүк” күн сырдыгын хаһан да бүөлээбэтин булгу итэҕэйэрэ. Ол иһин этэр: “Ол хара күлүктэн мэлдьи мин сырдык сардаҥабын айабын”, – диэн. Кини төһө да саарбаҕалаабытын, муҥурахсыйбытын иһин, кэлэр кэрэ кэми кэтэһэрэ, дьолу туой ыраланара.
2 ыытааччы: Поэт лирикатыгар, долгуннаах муора обраһа олус характернай. Оргуйар бааллаах дирин далай уорҕатыгар кини бэйэтин туос тыылаах устубут ’”муора муннааҕынаннь ааттанар. Ити биирдэм киһи түөрэккэй дьылҕатын символическай обраһа. Кини манна уҥуоргу кэрэ, чэлгиэн, чуумпу, дьоллоох биэрэккэ тиксэргэ дьулуһар.
1 ыытааччы: Уйан дууһалаах, кырдьыксыт поэт
Бириэмэттэн дьулайбыта сымыйа буолбатаҕа:
Кырыктаах Бириэмэ
Кулгаахпар кыланна
Эдэрин эйиэнэ
Өлөргө кыранна, – диэн мээнэҕэ эппэтэҕэ.
Ол эрэн поэт инникитин өтө көрбүттүү этэр:
Этэ суох идея буоламмын
Дьон-норуот сүрэҕин сойутуом,
Олортон өлбөтү буламмын
Ыар дьылҕа тутааҕын тоһутуом
Өлөн баран аата-суола хойут тиллэн, улуу талаана дьону сэргэни сойутуон, сөхтөрүөн билэр. Хоһоон атырдьах ыйын 8 күнүгэр 1939 сыллаахха суруллубут. Ол күн поэт иккис хоһоонугар:
Мин өлүөм, оччоҕо тиллиэҕим
Харахха көстүбэт үөрүүнэн,
Оччоҕо мин ыллаан биэриэҕим
Дьоннорго кынаттаах үөрүүбун. — диир.
Билигин, кырдьык, Арбита төрөөбүт норуотугар кынаттаах үөрүүтүн ыллаан эрэр… Кини аата хат күөрэйэн, төрөөбүт литературатыгар төнүннэ. Кини тыыннааҕар күнү көрбөтөх икки саҥа “Көмүс күрүлгэннь уонна “Муҥурданыы” кинигэлэрэ таҕыстылар.
2 ыытааччы: Арбита поэзиятыгар таптал лириката имэҥнээхтик хоһуллар. Таптыыр кыыһын мөссүөнэ кэрэтик туойуллар. Ону биһиги “Пааркаҕа”, “Оол ыраах , туналыйар дуоллар”, “Сандаар күммүт сарданата…” хоһооннортон ааҕабыт. Тапталлааҕын кытта арахсыы, хомойуу санньыар тыыннаах хоһооннорун тыллара киһи сүрэҕин ортотунан ааһаллар:
Toҕo эрэ,
Toҕo эрэ хомолтоттон
Тойук бэрдин
Булбутум…(1, 34)
эбэтэр:
Эйигин суохтааммын
Элбэх дьон иһигэр
Coҕотох мас курдук
Суккуллан турабын.
Бу хоһоонно көстөрүнэн coҕoтoxcyйyy кинини үүйэ тутар. Ол эрэн aйылҕа тыллыыта, саас барахсан кэлиитэ истин иэйии эмиэ кини музатын арыаллыыр:
Оччоҕo саас,
Сааскы күн,
Олус кэрэ күн этэ..
Oччоҕо саҥа таптал
Сайдан тахсар баар этэ… (1,36)
1 ыытааччы: Иван Арбита “Ырыа хайдах үөскүүрүй” диэн хоһоонугар ити боппуруоска эппиэттиирдии маннык суруйар:
Дьиктилээх лирикам
Умайар уотунан
Иириэхпин иирбиппин…
Итинник айар умсулҕан киниэхэ сөп сөрүүн түүннэргэ киирэр эбит:
Бу курдук учугэй
Сүөгэйдии минньигэс
Сөп-сөрүүн түүннэргэ
Сүрэхпэр тыын туолар
Ырыабар тыл туолар
Үрдээбит үөрүүбүн,
Санньыйбыт санаабын
Уустуктаан этэрим
Ырыам диэн аатырар (1, 29)
2 ыытааччы: Киһи дьылҕатын норуот дьылҕатын кытта сибээстиир, дойду олоҕун бүтүн аан дойду олоҕун кытта сибээстиир гына кини мэлдьи былаанынан, киэҥ масштабтаахтык бэйэтин образтарын ылара. Кини эстетическай көрүүлэрэ, литература соруктарын өйдүүрэ эмиэ ол курдук киэҥ буолара. Иван Арбита элбэх санаалаах, дириҥ чувстволаах поэт. Бэйэтэ этэринии, “кэлэр кэм кынаттаах поэта” кини сүрэҕэр кутуллубут сир-дойду ой дуораанын уонна “күөх тыаллар” сипсиэрдэрин эппит, “аан дойду кутурҕан санаатын” уонна “сир харана буруйун” тыллаабыт, “дорҕоонноох айдааннар тыыннарын” иҥэрбит, “киэп куйаар азбуката арыллыбытын” сэҥээрбит, “туран эрэ көнөр токур сурааһыны” уонна “өйүнэн эйэни туруорар кэскиллээх муудараһы” туойбут лириката, “кристалл таас курдук аалыллан тупсубут” хоһоонноро билигин уонна хойутун да киэҥник кэрэхсэниэхтэрэ. Дьэ ити курдук оччотооҕу ыар кэм содулугар оҕустаран, сокуоннайа суох буруйданан олоҕу саҥа олорон иһэн, талааннаах поэппыт Арбита суорума суолламмыта. Билигин олох, кэм уларыйан кини биһиэхэ иккистээн тилиннэ. Литературнай биэчэрбит бүтүүтүгэр народнай поэт Семен Руфов тылларынан түмүктүүбүт:
Ааттаах поэт Арбита
Аны өлбөт үөстэннэ —
Хаарыан талаан айбыта
Хаттаан бүгүн тилиннэ!
Туһаныллыбыт литература
- Иван Арбита. Кемус курулгэн,- Дьокуускай,1993
- Иван Арбита. Мунурданыы.- Дьокуускай,1993
- Ааттаах поэт Арбита.,.:Библ.ыйынньык / Мэҥэ-Хаҥалас улууЬун киин библиотеката.-Дьокуускай, 2004
- Багдарыын Сулбэ. СомоҕолоЬуу туЬунан.- Дьокуускай,1999.- с.97-102
- Борисова Н. Поэт Иван Арбитаҕа: ХоЬоон // Чолбон.- 2004,- с.43-44
- Кондаков В.А. Урукку дьыллар уорҕаларыгар.- Дьокуускай: Бичик,
Хомуйан оҥордо: Ефремова JI.B.
Г. Якутск, 2005