Уу олох тыына. 11 кылаас оҕолоругар ыытыллыбыт аква-урок сценарийа скачать
Кулун тутар 22 кунэ — Аан дойдутааҕы уу кунэ.
Ууну туттааччылар норуоттар икки ардыларынааҕы ассоциациялара 1994 с. “Аан дойдутааҕы уу күнүн” аан бастаан ыытарга этии киллэрбитэ. Ол онтон ыла бу күн уу обьектарын харыстыыр маассабай мероприятиелар, пропагандалыыр хампаанньалар, экскурсиялар, конференциялар, семинардар, форумнар уонна выставкалар ыытыллаллар. Биһиги дойдубутугар Уу күнүн айылҕа ресурсаларын Министерствотын иһинэн баар уу хаһаайыстыбатын сулууспата бэлэмнээн уонна салайан ыытар.
Бэсиэдэ : «Киһи уонна уу».
Сир үрдүгэр билигин 5 млрд. тахса киһи олорор. Сир айылҕата киһи олороругар уонна сайдарыгар көмөтө туох да улахан. Кэнники уон сылга дьон буруйуттан (таас чох, нефть, газ уматаллар, ядернай испытаниелар ыытыллаллар) климат уларыйыыта барда. Массыыналар двигателлэрэ, промышленнай предприятиелар буруолара салгыҥҥа углекислай газ элбээһинигэр тириэртилэр). Атмосфера ис араҥата сылыйан «парниковай эффект» үөскэтэр. Самолеттар, космическай аппараттар көтөннөр атмосфера озоновай араҥата синньиир, Сиргэ уу эргиирэ мөлтүүр. Уубут кытта киртийэр, уу кыыллара уонна уунээйилэрэ өлөллөр. Нефтяной суднолар авариялара дьиҥнээх катастрофаҕа тириэрдэллэр. Муораларга, күөллэргэ, океаннарга химическай веществонан атарабыыс буолбут балыктар, кыыллар өлөллөр. Киһи доруобуйатыгар кирдээх уу буортутун туһунан этэ да барыллыбат. Уу бэйэтин састаабыгар элбэх химическай веществолаах, онтун буорга, үүнээйилэргэ, күөллэргэ, океаннарга, өрүстэргэ бэрсэр питательнай веществонан хааччыйар. Сир үрдүгэр баар уу 94% Мировой океан туустаах уута ылар. Туустаах уу хаһаайыстыбаннай сыалга сатаан туттуллубат. Онтон кураан сир уута 6% , ол онтон ырааЬа 2% ледник буолан турар. Өрүстэргэ баар биһиги иһэр ууларбыт 1,2 тыс.куб.м. эрэ ылаллар. Умереннай климакка киһи нормально олороругар сууккаҕа аһылыгын кытары 3,5 литр ууну иһиэн сөп, онтон пустыняҕа кырата 7,5 литр ууну иһэр. Аһаабакка киһи 40 хонук олоруон сөп эбит, онтон уута суох баара-суоҕа 8 хонук. Биһиги өрүс уутун хаһаайыстыбаҕа уонна аһылыкка туттабыт. Киһи иһэр уута олох ыраас буолуохтаах, доруобуйаҕа буортулаах химическай веществолар уонна микроорганизмнар, токсичнай веществолар дьаат курдук дьайаллар. Организмҥа мунньуллан бараннар араас генетическай уларыйыыларга тириэрдиэхтэрин сөп, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр ыарыыларга кубулуйуохтарын сөп. .
Ол эрээри дьон ыраас уу саппааһын олус халымардык тутталлар. Хаһаайыстыбаҕа туттарын таһынан промышленноска уонна энергетикаҕа элбэх уу саппааһа туттуллар. Х-р: 1 тонна саахарга – 100 куб.м., 1 тонна кумааҕы онорор – 250 куб.м., 1 тонна алюминийга – 120 куб.м., 1 тонна алтаҥҥ- 5000 куб.м, уу бараллар. Саамай элбэх ууну туттар хаһаайыстыбаннай уунан сири нүөлсүтүү буолар. Х-р: 1 тонна бурдугу үүннэрэргэ- 1,5-2 тыЬ. Куб.м уу, 1 тонна хлопокка – 4 тыь.куб.м, уу, 1 тонна рискэ – 5 гыЬ.куб.м. уу баранар. Сир урдугэр нуолсутуугэ 2500 куб.м, уу туттуллар. Уу туһата суох тобуллара эмиэ олус элбэх. Москва куоракка биир сууккаҕа туһаныллыбакка хаалбыт 300 тыһ.куб.м. ууну таах канализацияҕа тоҕон кэбиһэллэр. Онтон сайдыылаах омук дойдуларын олохтоохторо сылга ортотунан биир киһиэхэ 150-200 куб.м, ууну тутталлар.
Аны биир саамай сүрүн кутталынан буолар өрүсгэр уонна үрэхтэр ууларын киртитии. Үчүгэй ыраастыыр сооружениелар омук дойдуларыгар уонна Россияҕа улахан промышленнай эрэ куораттарга бааллар. Онон кыра заводтар, фермалар фабрикалар, куораттар уонна дэриэбинэлэр кирдэрин-хахтарын, тобохторун өрүстэргэ, күөллэргэ, үрэхтэргэ тоҕоллор. 1куб.м. кир – 10 куб.м ыраас ууну киртитэр. Онтон 1 литр нефть – 10 мол.литр ууну киртитэр.
Ходуһаларга, обуруот сирдэригэр үөннэри-көйүүрдэри утары ыһыллар ядохимикаттар ардах уута суурайан илдьэн үрэхтэргэ түһэрдэҕинэ, кинини кытары кэлсибит 2,1 пестицид урэх, куол балыгын биирдэ суох оноруон соп. Биһиги планетабытыгар примерно 500 мөл. киһи кирдээх ууну аһылыкка туттан дизентериянан, гепатитынап, брюшной тифынан, холеранан уонна да атын араас сыстыганнаах ыарыыларынап ыалдьаллар.
Билигин ыраастыыр сооружениелары туруорарга х-р Америка5а 40 млрд. тахса доллар суумалаах уп наада. Иги тумугэр сир шарын олохгоо5ун 1/3 ыраас уу тиийбэт. Сана сайдан эрэр дойдуларга Азияҕа, Африкаҕа кирдээх уунан нэһилиэнньэ 90% туттар.
Проблема улаатан ХолбоЬуктаах Нациялар Тэрилтэлэрэ (ООН) 1972с. конференциятынан «Тулалыыр эйгэни харысгааЬын Бутун аан дойдутаабы кунун» олохтообута, сыл аайы бэс ыйын 5 кунугэр бэлиэтэнэр.
Саха сиригэр тулалыыр эйгэ соччо-бачча алдьана илик диэн ойдобул соторутааныга диэри баара. Иги ойдобул сыыЬата бу кэлинни сылларга ойдонно. БиБиги республикабытыгар хайаттан, хостуур промышленность куускэ сайдар.Сиртэн хостоиор туЬалаах баайдары айыл5а5а охсуута суох ылар сатаммат. БоБуолэктэр кэнииллэр, куораттар улааталлар, комбинаттар, фабрикалар тутуллаллар. Сорох промышленнай, олох-дьаЬах хаанчыйыытын, коммунальнай хаЬаайыстыба предприятиелара хаЬаайыстыбаннай наадаларыгар туттубут кирдээх ууларын ыраастыыр аналлаах тутуулара суох буолан ыһан кэбиһэллэр.Тыа сирин нэБилиэнньэлээх пуупнарыгар канализация кыайан тутуллубат. Онтон биһиги обугэлэрбит кыыллары, үүнээйилэри, сири, айылҕа көстүүлэрин таҥара оностоллоро, кииилэр тыыннаахтарын билэллэрэ. Ийэ айылҕаларыгар тосту-туора хаампаттара, киниттэн аһыылларыгар-таҥналларыгар эрэ сөп буолары ыларга кыЬаллаллара. Ити курдук айыл5а5а сыЬыан уоскээбитэ. Ол да иһин айыл5аны харыстыыр араас бобуулар, угэс, сиэр-туом уоскээбитэ. Саха киһитэ дьиэ-уот туттар наадата суох маЬын кэрдибэтэ, улахан наадата суох сир кырсын алдьапната, котор-суурэр ууЬуур кэмигэр бултаабата билинни дьиннээх экологическай культура^а киирсэр. Сана үйэ сабаланыытыгар аныгы киһи айылҕаны баһылыырга хоггоруулаах хаалан, былыргы обугэлэрбит угэстэрин диэки хайыһарга куһэлиннэ. Хас биирдии ыал чэбэрдик олоруута, хас биирдии ойбоннор, куоллэр саас аайы ыраастаныылара, дэриэбинэ таБынаабы ог-мас харыстаныыта – бу буолар биЬиги экологическай культурабыт. Экология биБиги тэлгэЬэбитигтэн саҕаланар.
“Билгэһиттэр” стартовай оонньуу.
Билигин биһиги сынньана таарыйа бу кэлэр сайыммыт хайдах буолуон билгэлээн көрүөхпүт. Саха дьоно былыргы өбугэлэрин саҕаттан күн-дьыл туругун уонна инникитин хайдах буолуохтааҕын кэтээн көрөллөрөр, билгэлииллэрэ. Ол кинилэр тыйыс айылҕалаах сиргэ олорор буоланнар, үлэлэрин-хамнастарын тэринэллэригэр, сүөһү-ас иитэллэригэр олус улахан суолталааҕа. Күнү-дьылы билгэлээһиҥҥэ дьиэ сүөһүлэрэ эмиэ элбэҕи этэллэр, күн-дьыл уларыйыытыгар быһыылара-майгылара уларыйар. Х-р: сылгы тыал- куус, хаар-сиик буоллаҕына, хаһыҥырыыра үксүүр, оттон ичигэс кэлэригэр элбэхтик тыбыырар, ардах түһэригэр үөнүргээн тоҥхолдьуйар, буорга күөлэһийэр эбит.
Мин эһиэхэ билигин билгэлэр сабаҕаныыларын этиэм, эһиги хайдах күн- дьыл буолуохтааҕын салҕаан этэн биэрин, төһө билгэһит эбиккитий?:
- Барабыайдар үөрүнэн элбэх буолан сиртэн-сиргэ көтө-көтө түһэр буоллахтарына… (соторунан куустээх уонна уһун кэмнээх тыал түһэр).
- Бөтүүк түүн үөһүн иннинэ хаһыытаатаҕына… (былыттаах күн-дьыл чугаһыыр).
- Оһох буруота халлааҥҥа көнөтүк тахсар буоллабына… (тымныы түһэр).
- Кулун тутар ыйа былыттаах халлааҥҥа таҕыстаҕына… (ардахтаах сайын буолар).
- Кыһын чараас хаардаах уонна тымныы буоллаҕына… (кураан сайын кэлэр).
- Куоска оһох үрдугэр сыттаҕына… (халлаан сотору тымныйар).
- Саас сир кырса хаар анныттан көҕөрөн таҕыстаҕына… (үчүгэй, ол сайын кэлэр).
- Саас хаар бытааннык ууллар буоллабына… (сайына ардахтаах буолар).
- Саас кус этэ эмис буоллабына…(саас тымныы уонна уһун буолар).
- Ю.Муус куолгэ томточчу тоннобуна… (уулаах саас буолар).
- П.Туннук остуокулэтигэр, арааматыгар таммахтар олорбут буоллахтарына… (халлаан сылыйар).
- Сарайтан түһэр муус чопчулар уһун буоллахтарына…(сааһа уһуур, уулаах саас буолар).
- Хаар эрдэ хараардаҕына.. . (көтөрдөр эрдэ кэлэллэр)
Киһи айылҕаҕа сыһыаныттан дьоннор бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара көстөр. Экологическай культураны иитии — общество уонна хас биирдии киһи өйүн-санаатын уларытыы, экологическай өйгө-санааҕа иитии буолар. Айылҕабытын билиҥҥиттэн харыстаан, хас биирдии бэйэбит болҕомтобутун ууран туран кыһанар буоллахпытына биирдэ эрэ Саха сирэ ыраас экологическай зона буолар кыахтаах.
Командаларга дьиэҕэ сорудах бэриллибитэ: “Бнһиги харахпытынан Таатта нниикитэ” диэн плакат уруһуйдаан абалан, онтугутун көмүскүөхтээххит. Ол тула дискуссия барыаҕа, эппиэттэр чопчу, чуолкай буолуохтаахтар. Утары командалар критическэй боппуруостаргытын биэрэн иһиэхтээххит.
Дискуссия көхтөөхтүк барарыгар маннык боппуруостары эбии биэртэлиэххэ сөп:
- Эһиги санааҕытыгар улууспут экологическай өттүнэн сайдар биричиинэтэ туохха буолуой?
- Улууспут нормальнай олобун хааччыйарга ханнык сулууспалар улэлиэхтэрин собуй?
- Улууска эбии ханнык промышленнай тэрилтэлэр баар буолуохтарай?
- Инники оттугэр улууЬу хайдах киЬи салайыай?
- Айылбаны кытары эйэлээх буоларга ханнык улэлэр ыытыллыахтарай?
- Улууспут тулалыыр эйгэтэ тупсарын туЬугар эЬиги тугу эбии киллэриэ этигитий? Уо.д.а.
Сорудабы обьективно сыаналыыр сыалтан командаттан биирдии киһи жюрига киирэрэ ордук.
Биһиги аква-уруокпут бүгүн уу тематыгар ананар. Билигин викторина таайтарабын, ууга сыьыаннаах. Маны команданан субэлэһэ охсон баран биир киһи эппиэттиир. Биирдии эппиэккэ 2 очко бэриллэр:
- Уу анныгар киһи тыынарыгар аппаллаах, ыгыллыбыт салгыннаах баллоннаах тыынар аппарат тугуй.? (Акваланг. Aqua – диэн латинскай тыл – перевода «Уу», Lung – англ тыл – перевода “Чэпчэки”)
- Тверь куорат атыыһыта, путешественник Аравийскай муораны туораан Индияҕа тиийэн 3 сыл баһыттан атаҕар диэри кэрийэн, Индия культуратын, айылҕатын туһунан дневник суруйан хаалларбыт киһи аата. (Афанасий Никитин).
- Күөллэри үөрэтэр специалистары туох диэн ааттыылларый? (Лимнологтар).
- Россия саамай уһун өрүһэ ханныгый? ( Обь).
- Аан бастаап картаба Лена өрүһү киллэрбит киһи кимий? (Семен Челюскин).
- Бу күөлгэ 300-чэкэ өрүс түһэр, саамай улаханнара Ангара. Ханнык күөлү? (Байкал күөл). .
- Италияҕа төрөөбүт моряк, португальскай хараабылларга устубут, Испания королеватыгар Изабеллаҕа Атлантическай океанынан Индияҕа устан тиийэр проемы көрдөрбүт киһи, биллиилээх путешественник кимий? (Христофор Колумб)
- Сир шарыгар саамай улахан океан ханныгый? (Тихий океан)
- Океан анныгар буолар сир хамсааһыннара, вулканнар эстиилэрэ 20-30
- метр урдуктээх долгуннары туох диэн ааттыылларый? (Цунами).
- Аатырбыт Ниагарскай водопад ханнык дойдуга баарый? (Америка)
- 1 мол.куб.м. дириҥнээх ууну мунньар искусственнай водоему туох диэн ааттыылларый? (Водохранилище)
- Ханнык океаннар баалларый? (Индийскэй, Атлантическай, Тихий,Северный ледовитый океан).
- Муораны уруһуйдуур художнигы ким диэн ааттыылларый? (Маринист) Marina – латинскай тылтан, marinus -“морской» диэн тылтан)
Маринистар муора пейзаһын, байыаннай суднолары, муораба буолбут историческай событиелары уруЬуйдууллара. Кэлин XVII уйэбэ муора стихиятын, балыксыггар олохторун кордорор буолбуттара. XVII-XIX уйэ биллиилээх мариниетара К.Ж.Верне (Франция), Кацусика Хокусай (Япония), У.Тернер (Англия), И.К.Айвазовскай (Россия), С.Щедрин (Италия) буолбуттара. Мин билигин эЬиэхэ билиЪиннэриэхпин бабарабын С.Щедрин улэлэрин: «Вид в окрестностях Сорренто», «Лунная ночь в Неаполе», «Грот Матроманио на острове Капри», «Большая гавань на острове Капри». И.К.Айвазовскай улэлэрин: «Вид Леандровой башни в Константинополе», «Лунная ночь на Капри», «Морской берег. Прощание», «Бурное море», «Кораблекрушение». (Кэпсии-кэпсии оҕолорго кордоруу)
И.К.Айвазовскай маннык диэн суруйан турар: «Айылҕаны копируйдуур художник, кини хамначчыта буолар. Памята суох киЬи, учугэй тыыннаах фотоаппарат курдук копировальщик буолуон сөп. Ол гыннар дьиннээх художник хайдах да буолбат. Тыыннаах суурээн хамсааһынын киисгэ сатаан хабан ылбат: чаҕылҕаны, күүһүрэн эрэр тыалы, долгун чалыргыырын – натураттан уруһуйдуур кыаллыбат».
(Жюри очколарын ааҕар).
Эппитим курдук сир шарын ¾ океаннар уонна муоралар ылаллар, 1/4 эрэ кураан сир. Муоралары уонна океан нары барыларын холбоон “Мировой океан” диэн ойдобулгэ киллэрэллэр. БиЬиги планетабьггыгар билинни кэминэн 4 океан уонна 75 муора баар. Бу мировой океан элбэх сылааЬы, сииги, гаЬы бэйэтигэр да ылар, таЬаарар да5аны, айыл5а5а эргимтэни уоскэтэр. УоЬэттэн туспут араас веществол ар’Мировой океан тугэбэр туБэинэр биЬиги олорор сирбит хабыгар улахан оруолу оонньууллар. Мин эЬиэхэ итинник кыра билиЬиннэрии эрэ оноруохпун соп. БиБиэхэ бугун ыалдьыттыы кэллэ бэйэтин этинэн-хаанынан океаны учугэйдик билбит киЬи , моряк идэлээх биир дойдулаахпыт Рахлеев Иван Федотович. Кини кэпеээнин исгиэххэйин, видеосюжеттарын, хаартыскаларын коруоххэйин. Биэрэр боппуруостаргытын бэлэмнии олороорун. (Санаа атастаһыыта)
(Жюригатыл бэриллэр.Тумугэр командалары наҕараадалааһын)
Бугун биһиги айылҕабыт, уу туһунан кэпсэттибит. Айылҕа олох төрдө буоларын умнуо суохтаахпыт. Сир урдугэр баар уйгу-быйан барыта, учугэй уонна куЬа5ан костуу арааЬа уостубат уйгулаах, бараммат быйаннаах айылҕа барахсантан силис-мутук тардан силигириир, уунэр-чэчириир* төрүүр-ууһуур, сайдар -торолуйар аналлаах. Аан дойду урдунэп экологическай кризиЬи таЬаарбат туЬуттан бары кууЬу тумэр кэм кэллэ, эЬигиттэн кэлэр колуонэлэртэн ити ирдэбил ирдэниэ турдаба. Манан биЬиги аква уроукпут бүтэр, туох эмэ санаалаах баран эрэргит буолуо диэн эрэнэ хаалабыт.
Тааттатааҕы киин библиотека.
Ытык-Күөл, 2001 с.
Оҥордо уонна ыытта библиограф Сергеева В.П.