Күндү оҕолор!
Аан бастаан эһигини бастакы хаарынан эҕэрдэлиибин.
Кемус куЬун бутэн, кыыдааннаах кыЬын саҕаланыыта Сахабыт сирин маҥан хаар саба туЬэр. Хаары былыр-былыргыттан сир суорҕанынан, кетер-суурэр утаҕын ханнарааччынан ааттыыллар. Хаар бэйэтэ даҕаны араас ааттаах. Саҥа туЬэр хаар — сыа хаар, сир урдугэр балачча сыппыт хаар көмүрүө хаар, онтон чиҥээбит хаары хомурах диибит.
Хаар суолтата киЬиэхэ наЬаа улахан. Хаар киЬи олоҕун, улэтин аргыЬа. Хаар баар буолан, кыЬын оппутун-маспытын тиэнэбит. Ити ыарахан улэҕэ хаар устун чэпчэкитик сылдьар сыарҕаны туЬанабыт. Хаар баар буолан кыЬынны бытархан тымныыга биЬиги өбугэлэрбит дьиэлэрин-уоттарын, хотоннорун хаарынан буруйэн кыстыыллара.
КиЬи эрэ буолуо дуо, от-мас, кетер-суурэр барыта хаар кеметунэн тымныыттан кемускэнэллэр. Халын хаар саба туспут ото-маЬа нөҥүө сайыныгар син-биир уруккутун курдук ситэн-силигилээн уунэн тахсар.
Хаар баар буолан туундара табата тамайа сиэлэр, сыар5алаах ыта тохтоло суох айанныыр. Хаар баар буолан булчут булдун сонордуур, спортсмен хайыЬарынан суурэр.
БыЬата, хаар баар буолан биЬиги олохпут салҕанар, ырааһырар, кылбачыйа оонньуур.
Ол да иЬин маҥан хаары, сыа хаары, бастакы хаары хоЬуйан хоЬооннор айыллаллар, ырыалар ылланаллар.
Хаар, хаар намылыйа түс, үрүҥ көмүстүү күлүмүрдүү оонньоо. Оҕолоор, биЬиги хаары уЬун күн устата суустэ көрөрбүт, тэпсэрбит буолуо. Онтон ол хаар кэрэтин,
абыраллааҕын туЬунан саха хоЬоонньуттара хоЬуйбуттарын үөрэ, cөҕө ааҕабыт.
Хаар
Сүөгэй күүгэнэ хаар,
Сып-сылаас хаар,
Эн туллуккун,
Эн хоптодун,
Эн кынтайар кыталыккын,
Эн кылбаарар кубаҕын!
Эн сырдыккын, ырааскын
Мин сүрэҕим ылыахтын.
Эн бараммат ырыаҕын
Мин дууһам ыллыахтын.
П .Тобуруокап.
Маннайгы хаар
Бэҕэһээ хара сир этэ,
Бөлүүн түспүт саҥа хаар.
Көрүөххэ тугун кэрэтэй,
Барыта үрүҥ тунаар.
Баҕаналар, төҥүргэстэр
Манан бэргэһэлээхтэр,
Куобах сонноох хахыйахтар
Сиэттиһэн наҥнаспыттар.
Баал Хабырыыс
… Куех солко таҕынан бэсчээннэр
Үллэккэй саҕынньах кэппиттэр,
Халысхан хайыһар миинэннэр
Халдьыаны таҥнары кэппиттэр.
Ол ыраас, ол сылаас сыа хаарга
Умсаннар улардар хоноллор,
Кистэлэн симиилээх сыбарга
Кирийбит куобахтар хоммоттор…
С. Данилов…
… Кый дойду, маанылаах кэрэ кыыЬын
Көп суорҕана тоҕу тэбэнэн,
Куба түүтэ тэлээрэ ыһыллан
Халлаантан тохторун курдук
Кэлимсэ-кэлимсэ хойуу да хаар
Бытааннык намылыйа туЬэр,
Олох муудараЬын билбит кийилиин
Тыал, силлиэ аргыЬа суох оргууй туЬэр
Тумарык кэрэтинэн тыаЬа суох өлгөмнүк
Быйан төрүтүнэн сири үллүйэр…
Авг. Прохорова
Билигин хаар туһунан хоһоонно, ырыаҕа конкурс биллэрэбит.
Oҕoлoop, урут биЬиги төрүттэрбит куну-дьылы кэтээн кереллере. Кун-дьыл киэлитэ уларыйаары гыннаҕына эрдэ билэн олохторун оҥостоллоро.
Билигин даҕаны куну-дьылы кэтээн көрөр олоххо- дьаһахха улахан туһалаах.
Бу хаарга сыЬыаннаах билгэлэри учугэйдик өйдөөн истиҥ эрэ. Кэнэҕэски бэйэҕит олоххутугар туһалыаҕа.
Билгэлэр диэн уһун үйэлэр усталарыгар мунньуллубут норуот муудараһа буолар.
- Күһүн ынахтар, маҥырыы-маҥырыы, тиэргэнтэн тэйбэт буоллахтарына, хаар түһээри гыммытын cабаҕалыыллар.
- Чараас хаардаах дьыл тымныы буолар.
- Хаар халыҥнык түстэҕинэ, сылаас кыһын буолар.
- Ый дьиэлэннэҕинэ хаар, тыал буолар.
- Күһүн хаас үөһэнэн айаннаатаҕына, хаар уһуннук туспэт. Ону дьогдьоот күһүн буолаары гыммыт дииллэр.
- Күһүн от-мас cэбиpдэҕэ түһүөн иннинэ түспүт хаар ууллар.
- Бастакы хаар түһүүтүттэн сыарҕа суола буолуор диэри алта нэдиэлэ.
- Бастакы хаар, ардах кэнниттэн инчэҕэй сиргэ түстэҕинэ, сотору ууллар.
- Хаар урдугэр сытар соломо хаары быһа сиэн аллара түстэҕинэ, биир ыйынан хаар ууллар.
Аны билигин кыратык сэргэхсийэ таарыйа таабырын таайабыт.
- Уокка умайбат, ууга тимирбэт баар yhy. (муус)
- Кыната суох көтөр баар yhy. (былыт)
- Биир ыалдьыт сугэтэ, эрбиитэ суох муоста муосталаабыт. (кустук)
- Кыһын буолла да уойбутунан барар баар үhү. (күрдьүк)
- Таһырдьа хайа буолар, иһирдьэ уу буолар. (хаар)
- Кыһын тонор, сайын устар. (өрүс, үрэх)
- Түүн эрэ көстөбүт, дьэргэйэ умайабыт. (сулустар)
Дьэ oҕолop, хаар үчүгэйин туһунан элбэҕи иһиттибит,
биллибит. Бастакы хаар кэнниттэн хайыЬардыыр, салааскаҕа олорон сыыртан хатыыскалыыр хайдах курдук үчүгэй буолуо. Барыгытыгар бу күннэргэ хаар киһи оҥорон, хаарга хатыыскалаан сырылатаргытыгар баҕарабыт.
Романова А.Н., Hьурбатааҕы Кииннэммит система Чаппандатааҕы Сельскай филиалын сэбиэдиссэйэ.