Оформление: Книжная выставка «В глубь времен с динозаврами», табло с названиями станций, рисунки с изображениями динозавров, таблица мезозойской эры.
Оонньуу быраабылата:
Станцияларынан хамаандаларга боппуруостар бэриллэллэр. «Брейн — ринг» интеллектуальнай оонньууга маарынныыр.
Утуө кунунэн, кунду оҕолор. Аан бастаан оонньуубун саҕалыам иннинэ мин эйиэхэ маннык остуоруйаны кэпсиэхпин баҕарабын.
«Былыыр былыр олорбуттара эбитэ yhy динозаврдар, трицератокс, плезиозавр, диплодок, стегозавр чэ, уонна да элбэх эҥин араас дьикти онон — манан муостаах, туйахтаах, тиистээх, кутуруктаах бэйэлээхтэр.
Сорохторо олус кыра — куурусса саҕа, сорохторо хас эмэ мэндиэмэннээх дьиэ курдук улахан эбиттэр. Кинилэр олус элбэх буолан Аан дойду урдунэн тарҕанан олорбуттар. Олорбуттар, олорбуттар учугэй баҕайытык. Ол курдук триасовай, юрскай кэрдиис кэмнэр ааспыттар. Оттон «меловай» диэн ааттанар кэмҥэ, арай туран, динозаврдар эмискэ бары суох буолан хаалбыттар. Бу кэпсээбит остуоруйам харамайдара динозаврдар, араас норуоттар остуоруйаларга драконнар халлааҥҥа көтө сылдьар суунэ улахан кутуруктаах ящердар. Былыргы историяны үөрэтэр ученайдар мезозойскай эраҕа үөскүү сылдьыбыт ящердар өлүктэрэ уонна 2 оннооҕор бутун дьардьамалара баар буолбуттарын кэннэ, остуоруйаҕа кэпсэнэр драконнара киһи-аймах фантазията эрэ буолбатах.
Динозаврдар биһиги сирбитигэр 250 мелуйуен сыл анараа өттүгэр олорон ааспыттар. Бу бириэмэни ученайдар триасовай кэрдиис диэн ааттаабыттара. Сиргэ климат сүрдээх итии этэ, ити билиҥҥи тропическай дойдулар курдук.
Динозаврдар унуохтарын элбэхтик Киин Азияҕа, Европаҕа, Америкаҕа, Аляскаҕа булаллар.
Онтон Саха сиригэр динозаврдар олорон ааспыттара дуо диэн ыйытар буоллаххытына маннык эппиэттиэххэ сөп.
1939 сыллаахха колхозтаах краевед (кыраайы уерэтээччи киһи) Попов оскуола оҕолорун кытта сылдьан Илимниир диэн сиртэн (Сунтаар, Тойбохой) булбут унуоҕа ученайдар быһаарыыларынан плезиозавр диэн ящер тоноҕоһун сүһүөҕэ буолар. Ити Саха сиригэр уонунан — сүүһүнэн мөллүйүөн сыллардааҕыта аарыма ящердар үөскүү сылдьыбыттарын туоһулуур бастакы булумньу этэ.
Уопсайа барыта ученайдар динозаврдар 600 көрүҥнэрин ааттаталыыллар. олортон сорохторун кытта билсиэххин баҕарар буоллаххына билигин биһиги айаҥҥа турунуохпут.
Биһиги айаммыт суолугар сүрдээх элбэх киһи билбэт тыллара баар буолуохтара, онно эһиэхэ бу справочнай бюро көмө буолуо».
«БИОЛОГИЧЕСКАЙ» СТАНЦИЯ
Уопсайа 12 боппуруостаах, биирдии хамаандаҕа 4-түү тиксэр.
Хамаандаларга баҕарыам этэ ситиһиини, ким кыахтаах, элбэҕи ааҕар, кыайыыга баҕалаах ол кыайдын.
- Билиҥҥи хамсыыр-харамайдартан биирдэстэрэ динозаврдар үөскээн ааспыт кэрдиистэригэр эмиэ баара, кини тас көрүҥэ, быһыыта улаханнык уларыйбатах.
а) Крокодил
б) Жираф
в) Крот
- Саамай сиэмэх динозаврдартан биирдэстэрэ тираннозавр буолар. Кини бэйэтин кэрдииһигэр үөскээн ааспыт динозаврдартан саамай улахан тебелеехтере.
а) наһаа өйдөөх буолан төбөтө улахан буолуо дуу?
б) тебете – ыарахан кутуругун ыйааһынын тэҥниирэ дуу?
- Динозаврдар одолорун теретеллер дуу, сымыыттыыллар дуу?
- Оройугар уонна муннутугар муостаах 9 метрдаах динозавр — трицератопс тиистэрэ алдьанан түһэн хааллахтарына ?
а) кини кытаанаҕы кыайан сиэбэт буолан хаалар дуу?
б) аһаабакка өлөр дуу?
в) эбэтэр киниэхэ caҥa тиистэр үүнэллэр дуу?
- Стеганозавр икки мэйиилээх эбит. Мэйиитин размера грецкэй эриэхэ caҕa. Иккис мэйиитэ ханна баарый?
а) кутуругун төрдугэр дуу?
б) көхсугэр дуу?
- Динозавр тиистэрин ахсаана хаһый?
а) 10
б) 100
в) 1000
- Муус үйэ кэмигэр ханнык сыыллааччы тыыннаах хаалбытый ? (крокодил).
- Динозаврдар тугунан ыалдьар этилэр?
Ученайдар этэллэринэн диплодоктар артритынан моһуогураллар, ону кинилэр унуохтарыгар унуох үүнүүтүнэн быһаараллар. Кэнники көстүбүт динозаврдар уҥуохтарыгар тосто алдьана сылдьыы бэлиэлэрэ бааллар. Ол oxcyhyy тумугэ буолуохтаах дииллэр.
Динозаврдар тымныы хааннаах буолан, кун сылааһыгар наадыйаллар эбит. Бөдөннөрө бэрт буолан куускэ тоҥнохторуна сылыйан биэрбэккэ, элбэх динозавр ыалдьан өлөр эбит.
- Динозаврдар өстөөхтөрүттэн хайдах көмүскэнэллэр этэй? (муостарынан, сытыы шиптаахтар, түргэнник сүүрэллэр)
- Билиҥҥи харамайдартан ханныктар динозаврдары төрүт өбүгэлэринэн ааттыахтарын сөбүй?
(билиҥҥи харамайдартан крокодиллар, эриэн үөннэр, күлгэрилэр, саламандра төрүт өбүгэлэринэн ааттыахтарын сөп)
- Плезиозавр диэн харамай лапчаан курдук атахтардаах. Бу лапчаан туохха туттулларый? (ууга устарга)
- Динозаврдар истэригэр сүүрүүгэ чемпионнар бааллар эбит. Кинилэр чааска хас километры сүүрэллэрий?
а) 10
б) 50
в) 80
СТАНЦИЯ «ЗАГАДОЧНАЯ»
Билигин хас биирдии командаҕа динозаврдар быһаарыылаах мэтириэттэрин биэриэм. Ону эһиги ханнык динозавр буоларын быһаарыахтааххыт. Биирдии командада 2 мүн. остуолга баар литератураны туһаныахха сөп.
«I МЭТИРИЭТ»
Киинэ оҥорон көрдөрөр буоллар, көрүөхтэн сүргү, кэннэ суптугур, ортото бөгдьөйбүт, иннэ уһаабыт, 6 метр тиийэ уһуннаах улуу күтүртэн киһи эрэ этэ тардыа этэ. Көхсүн ороҕун батыһа икки өртүнэн үс муннуктаах тимир күрдьэхтэри кэккэлэппит курдук муос хатыылардаах. Уп уһун сыһылла сылдьар кутуругун төбөтүгэр өргөстөөх уһуктаах тимир анньыылары ортотугар диэри батарыта саайан оҥоһуллубут, абааһы бухатыырын сүллүгэһин курдук адьаархай муостардаах. (стегозавр)
“II МЭТИРИЭТ”
Бу ынырык ящер динозаврдартан барыларыттан улахан размердаах төбөлөөҕүнэн биллэр. Аҥардас кини тиистэрэ 15 см., уһуннар уонна быһах курдук сытыылар. Бу динозавр уһуна 14 м. үрдүгэ 6 м. Инники илин атахтара сүрдээх кылгас буоланнар кини айаҕар инники атахтара кыайан тиийбэттэрэ.
Бу ким мэтириэтэ? (тираннозавр)
“III МЭТИРИЭТ”
Бу ынырык ящердар муостаах динозаврдарга киирсэллэр. Сүрдээх модьу-таҕы көрүҥнээхтэр, от-мас аһылыктаахтар. (трицератопс)
- Динозаврдар туохтан суох буолбуттарый?
Динозаврдар суох буолбуттарын туһунан гипотеза элбэх. Олортон биирдэрэ маннык:
70 мөлүйүөн сыл анараа өттүгэр Сиргэ Марс уонна Юпитер икки ардыгар баар астероидтар түспүттэр. Астероид диаметра 16 км. Эстии күүһэ Сиргэ баар ядернай арсенал күүһүттэн тыһыынчанан төгул улахан. Кини Сиргэ туһэн туох баар тыыннааҕы барытын тимирдибит. Аны тэллэйгэ маарынныыр быыл былыта стратосфераҕа тахсан, Сири барытын саппыт. Сиргэ саамай уһун түүн саҕаламмыт. Түүн уонна кыһын. Океаннар үрдүлэригэр температура түспүт. Үүнээйилэр кислород таһааралларын тохтоппуттар. Вулканынан быраҕыллар углекислай газ атмосфераҕа мунньуллан, хас да уон сыл буолан баран аны итийии саҕаламмыт. Динозаврдары климат уларыйыыта олорбут.
- Дьоннор динозаврдар үөскээн ааспыттарын хайдах билбиттэрий?
Ученайдар сиртэн динозаврдар унуохтарын буланнар, онон тас көрүҥнэрэ хайдаҕын быһааран, ойуулаан дьоҥҥо тириэрдибиттэр.
- Сир үрдугэр динозаврдар аан бастакы тыыннаах харамайдар этилэр дуо?
Суох, кинилэр үөскүөхтэрин иннинэ араас атын да тыыннаах организм көрүҥэ элбэх этэ.
Айаммыт инники диэки барабыт. Билигин тохтуур станциябыт «ИСТОРИЧЕСКАЙ»
- команда: Триасскай диэн тылы быһаарыы. (литературанан туһаныахха сөп)
- команда: Юрскай
- команда: Меловой
Бу барыта динозаврдар олорон ааспыт кэрдиис кэмнэрэ. (таблицаны көрдөрүү)
Билигин тохтуур станциябыт «ФАНТАЗИЯ”
Манна командаларга араас өрүттээх задание бэриллэр. Уопсай командаларга 5 мүн. бэриллэр.
- команда: Динозавры уруһуйдаайын, характеристика. Тас көрүҥүн ойуулаан көрдөрүү, быһаарыы.
- команда: Динозаврдар паркаларыгар күүлэйдии, көрө ыҥырар реклама.
- команда: Динозаврдар ыһыыларын-хаһыыларын, уһутуулларын, тутта-хапта сылдьалларын көрдөрүү.
«Группа динозавров на охоте».
Аны билигин биһиги, оҕолорбут бэлэмнээбит биллэриилэрин кытта билсэбит. «Бюро знакомства с динозаврами».
Аны тохтуур станциябыт «ЛИТЕРАТУРНАЙ». Динозаврдар тустарынан ханнык кинигэ, литература баарын билиһиннэрии.
- «От большого взрыва к человечеству разумному»
- «Атлас динозавров»
- «Динозавры»
Майа с., Мэҥэ-Хаҥалас улууһа