(23.02.1944)
– поэт, прозаик, кириитик, публицист, литературовед. Чурапчы улууһун Бочуоттаах гражданина. 1992 сыллаахтан ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, СӨ П.А. Ойуунускай аатынан Государственнай бириэмийэ лауреата. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай суруйааччыта.
Семен Андреевич 1944 сыллаахха олунньу 23 күнүгэр Булуҥ оройуонун Тумат нэһилиэгин Саҕастыыр бөһүөлэгэр Чурапчыттан төрүттээх учуутал дьиэ-кэргэнигэр төрөөбүтэ. Сэмэн Тумат төрдүгэр-ууһугар, саха суругун-бичигин төрүттээччи С.А.Новгородов, биллиилээх тыл учуонайа Е.Н. Коркина бааллара биллэр.
Аҕыс сааһыгар Саҕастыыр начаалынай оскуолатыгар үөрэнэ киирбитэ, интернакка олорбута. 1962 сыллаахха, төрөппүттэрин дойдуларыгар Чурапчыга кэлэр. Ити курдук 1962-1965 сылларга Чурапчытааҕы ыччат киэһээнҥи оскуолатын үөрэнэн орто үөрэх аттестатын ылар. 1968 сыллаахха Саха государственнай университетыгар ИФФ саха салаатыгар үөрэнэ киирэр. Саха государственнай университетын саха тылын уонна литературатын салаатыгар бастаан кэтэхтэн, онтон иккис куурустан күнүскү үөрэххэ көһөр. 1973 сыллаахха үөрэҕин бүтэрээт, Саха сирин Суруйааччыларын бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ С.П. Данилов сүбэтинэн-аматынан Латвияҕа Юрмала куоракка Россия эдэр кириитиктэрин маҥнайгы сэминээрдэригэр барбыта. П.А. Ойуунускай аатынан Литературнай музейга ыстаарсай научнай сотруднигынан үлэлээбитэ. 1979 – 1983 сылларга, «Эдэр коммунист» хаһыакка тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар корреспонденынан үлэлээбитэ. Онтон Чурапчыга Амма орто оскуолатыгар иитээччи учууталынан үлэлии сылдьыбыта. Нөҥүө сылыгар оройуон «Саҥа олох» хаһыатыгар корреспонденынан, отдел сэбиэдиссэйинэн, ону тэнэ олохтоох араадьыйанан биэриини тэрийээччинэн ананан бэрт тахсыылаахтык үлэлээбитэ. 1994 сыллаахха Чурапчыга саҥа тэриллибит «Маарыкчаан» теле-радио устуудьуйаҕа кылаабынай эрэдээктэринэн анаммыта уонна 1996 сыллаахха диэри онно үлэлээбитэ.
1994 сыллаахха Семен Андреевичка Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитин аатын иҥэрбиттэрэ, 1999 сыллаахха Чурапчы улууһун Бочуоттаах гражданина буолбута. 1995 сыллаахха ахсынньы ыйга Дьокуускайга төттөрү көһөн киирбитэ. Маҥнай утаа «Знание» өрөспүүбүлүкэтээҕи обществотыгар лиэксийэ ааҕыытыгар наймыласпыта.1996 сыллаахха B.C. Яковлев-Далан туруорсуутунан, «Чолбон» сурунаалга үлэлии киирбитэ, публицистика уонна уочарка салаатын салайбыта.
Сэмэн Тумат литература эйгэтигэр маҥнай хоһоонунан киирбитэ. Устудьуоннуу сылдьан «Якутский университет» хаһыакка хоһооннорун бэчээттэтэрэ, «Бэлэм буол» хаһыакка остуоруйалар тылбаастарын оҥороро. «Сэргэлээх уоттара» литературнай куруһуок салайааччыта Е.П. Шестаковка көмөлөһөн суруйааччылары кытта көрсүһүүлэри, айымньыны дьүүллэһиини тэрийсэрэ, суруйааччылар үбүлүөйдэригэр, съезтэригэр, пленумнарыгар көхтөөхтүк кыттара. Кэлин «Хомус» литературнай түмсүүгэ киирэн, айар үлэҕэ киирэн барбыта. Устудьуоннуур сылларыгар Дьуон Дьаҥылы олоҕун, айар үлэтин сиһилии үөрэппитэ, дипломнай үлэтин суруйбута, кэлин «Дьуон Дьаҥылы» диэн ааттаан 1994 сыллаахха бэчээттэппитэ.
Бастакы «Таптал» диэн хоһооно 1965 сыллаахха «Эдэр коммунист» хаһыакка тахсар. Онтон бэттэх хаһыаттарга, сурунаалларга быыһа суох бэчээттэнэр буолбута. Өр сыллаах үлэтин түмэн «Эйгэ тардыыта» диэн хомуурунньугу таһаарбыта. Сэмэн Тумат кэпсээҥҥэ холонуута кылгас новеллалартан саҕаламмыта. Салгыы «Туундара оһоҕо», «Улуу кыыл тыына», «Иэс төлөнүүтэ», «Батыһыннарыылаах биэ», «Тоотук муоратааҕы сырыылара», «Оҕо сааһым хоптолоро», «Ос төрөөһүнэ», «Хотун Хаан», «Тойон Хаан» о.д.а. кинигэлэри утуу-субуу бэчээттэтэн, оҕо аймах тапталлаах суруйааччыта буолбута. Оҕо сааһын ойуулуур «Муора арыытыгар олох» диэн 1986 сыллаахха тахсыбыт кинигэтэ улахан сэҥээриини ылан, оскуола учебниктарыгар киирбитэ.
Күн Дьирибинэ, Михаил Доҕордуурап, Алексей Бродников, Василий Яковлев, Далан, Эрчимэн, Архыып Абаҕыыныскай, Петр Аввакумов, Савва Тарасов, Күннүк Уурастыырап уо.д.а. айымньыларын хомуйан бэчээттэппитэ. 1999 сыллаахха Константин Туйаарыскай аатынан оҕо уус-уран айымньыларыгар ыытыллыбыт өрөспүүбүлүкэтээҕи сабыылаах литературнай куонкуруска «Ньиэрпэни өрүһүйүү» кэпсээнин иһин маҥнайгы миэстэни ылбыта.
Оҕо литературатын сайдыытыгар киллэрбит улахан ситиһиилэрин бэлиэтээн туран Семен Андреевичка Президент М.Е. Николаев 2000 сыллаахха балаҕан ыйын 22 күнүнээҕи 1180 №-дээх ыйааҕынан П.А. Ойуунускай аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Государственнай бириэмийэтин анаабыта. 1999 сыллаахха Александр Сергеевич Пушкин төрөөбүтэ 200 сылын туоларыгар П.А. Ойуунускайтан саҕалаан Пушкины саха тылыгар тылбаастааһын туһунан «А.С.Пушкин уонна Саха сирэ» диэн монографияны таһаартарбыта. «Эһиги истиҥ, мин сэһэргиим», «Эйгэ тардыыта» 2003 сыллаахха, «Өй-сүрэх көрдөбүлүнэн» диэн кинигэни 2009 сыллаахха бэчээттэппитэ. Кэлин сылларга Омар Хайям рубаиларын, Конфуций «Луньюй» бөлүһүөктүү анаарыыларын сахалыы тылбаастаабыта. Бу кинигэлэрэ Россияҕа ЮНЕСКО бастыҥ таһаарыыларын быһыытынан бэлиэтэммиттэрэ.
Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Иван Михайлович Павлов туһунан «Саллаат дьылҕата» диэн документальнай очерка кинигэтэ 2011 сыллаахха тахсыбыта. Ону тэҥэ эдэр сааһыгар ыалдьан өлбүт Кытаанах нэһилиэгиттэн төрүттээх Н.В. Пономарев Унаар Уола «Күннээх Лена» кинигэтин 2014 сыллаахха бэчээттэппитэ. Семен Андреевич саха литературатыгар көмүс кылааттарын киллэрбит үтүө дьоммут аатын ааттатарга үгүс үлэни ыыппыта. Сүгүрүйэр суруйааччыта Дьуон Дьаҥылы төрөөбүтэ 100 сылын көрсө «Дьуон Дьаҥылы» кинигэни 2013 сыллаахха күн сирин таһаартарбыта. «Таатта» хаһыат эрэдээксийэтигэр П.А.Ойуунускай туһунан «Норуотун соргутун түстээбитэ» диэн кинигэтин Анна Константиновна Посельская таһаартарбыта. Маны тэҥэ, «Сана тылбаастар», «Хоту дойдум хонноҕуттан» диэн кинигэлэрэ 2013 сыллаахха бэчээттэммиттэрэ. «Лингвист С.А. Новгородов суолталаах этиилэрэ» диэн саҥа кинигэтэ 2014 сыллаахха тахсыбыта. «Краевед-этнограф, фольклорист А.А. Саввин олоҕун кылгас уочарката», «Айылгы туоналаах суруйааччы тэлбит суола» диэн (А.С. Бродников 100 сааһыгар аналлаах) кинигэлэрэ 2016 сыллаахха кун сирин көрбүттэрэ. «Таба Саха сиригэр хайдах кэлбитэй», «Түгэннэртэн» кинигэлэр 2017 сыллаахха бэчээттэмиттэрэ.
2014 сыллаахха Национальнай библиотека Семен Андреевич Попов-Сэмэн Тумат олоҕун уонна айар үлэтин түмэр биобиблиографическай ыйынньыгы таһаарбыта.
Виртуальная выставка “Семен Андреевич Попов – Сэмэн Тумат”
Айымньылара:
- Батыһыннарыылаах биэ : (оҕолорго кэпсээннэр) https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/5017
- Иэс төлөнүүтэ: орто уонна улахан саастаах оҕолорго https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/5018
- Муора арыытыгар олох: [кэпсээннэр. кыра саастаах оскуола оҕолоругар] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/5019
- Оҕо сааһым хоптото : орто саастаах оскуола оҕолоругар сэһэн, кэпсээннэр https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/4947
- Тоотук муоратааҕы сырыылара : орто саастаах оскуола оҕолоругар аналлаах сэһэн https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/5021
- Улуу кыыл тыына : [сэһэннэр, кэпсээннэр] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/5504
- Хотугу дойдум хонноҕуттан : сэһэннэр, кэпсээннэр, үһүйээннэр https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/9540
- Хотун-хаан https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/5029
Айымньыларын нууччалыы тылбаастара:
- Здравствуй, Арктика! : из переводов разных лет https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/27181
- Остров в белом океане: [повесть для детей] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/112722
- Остров в белом океане : повесть https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/5020
Аудио:
- Аудиоайымньылар https://kids.nlrs.ru/tumat-ayumnular/
- Хаан тардыстыы : [аудиокэпсээн] https://kids.nlrs.ru/popov-semen-andreevich-semen-tumat-khaan-tardystyy-audiokepseen/
Эбии көр:
- Виртуальная книжная выставка “Семен Андреевич Попов-Cэмэн Тумат” https://kids.nlrs.ru/?post_type=post&p=17482
- Книги с автографами народных писателей Республики Саха (Якутия) https://kids.nlrs.ru/category/zolotoj-fond-biblioteki/knigi-s-avtografami-narodnykh-pisatelej-respubliki-sakha-yakutiya/
- Лауреаты Государственной премии имени П. А. Ойунского https://kids.nlrs.ru/laureaty-gosudarstvennoj-premii-imeni-p-a-ojunskogo/
- Тематическая коллекция в ЭБ НБ РС(Я) “Тумат Сэмэн – Попов Семен Андреевич” https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/collections/429
- Тематическая коллекция в ЭБ НБ РС(Я) “Тумат Сэмэн – детям” https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/collections/1316