Саха национальнай геройа, саха литературатын бастакы айымньыларын сурун персонаһа, норуокка киэҥник биллибит олоҥхоһут уонна тойуксут, Манчаары Баһылай олоҕо сэһэннэринэн, архив докумуоннарыгар олоҕуран П.П.Башарин, О. В. Ионова суруйбут үлэлэринэн биллэр. Баһылай Манчаары олоҕун туһунан историческай справкалар 1880 с. саҕалаан мунньуллан барбыттара.
Манчаары Баһылай – саха омук киэҥ туттар, номоххо киирбит герой. Кини батталы-атаҕастабылы, бардам баайдары, батталы утары 19-с үйэ бастакы аҥарыгар охсуспут уонна саха кыратын-кыамматын, үлэһит-хамначчыт өттүн баайдары утары турарга үөрэппит киһинэн буолар. Манчаары хорсун сырыылара, ханнык да хаайыыттан, хаатыргаттан иҥнибэккэ күрээһинэ, баайдартан былдьаабыт малын, харчытын дьадаҥыларга туҥэтиитэ, киһи быһыытынан үтүө майгыта бар дьон өйүгэр-санаатыгар дириҥник инмитэ. Ол иһин кини сырыылара тута номох буолан испиттэрэ. Бу номохторго үгүстүк Манчаары кэрэ чуор куоластааҕа уонна олоҕун бэлиэ, түмүк кэмнэригэр, үөрдэҕинэ, кута долгуйдаҕына, айманнаҕына хайаан да ис иһиттэн иэйэн-куойан, көтөҕүллэн туран ыллыыра-туойара кэпсээҥҥэ сылдьар. Ити курдук Манчаары Баһылай кэрэ куоластаах ырыаһыт, ону таһынан тута айан ыллыыр талааннаах норуот ырыаһыта, тойуксут-поэт буолар.
Манчаары олорбут уонна охсуспут кэмэ — XIX үйэ бастакы аҥара. Ол саҕана Саха сирэ Россия государствотыгар холбоспута икки сүүс сыла туолбута. Саха сирин бу кэмнээҕи историятын туһунан киэҥник биллэр чинчийиилэр тахса турбуттара. Тустаан Манчаары сырыыта, Манчаары үйэтэ О.В.Ионова “Манчаары Баһылай” диэн үлэтигэр, Г.П.Башарин хас да ыстатыйатыгар сырдатыллыбыттара.
Манчаары уонна кини хорсун сырыылара норуот номоҕор бэрт эрдэ киирбиттэрэ. Саха сэһэннэрин В.Л.Серошевскай Халымаҕа, В.Г.Короленко Аммаҕа өссө ааспыт үйэ 80-с сылларыгар суруйан тураллар. XX уйэ саҕаланыытыгар А.Е.Кулаковскай Манчаары туһунан норуот кэпсээннэрин түммүтэ.
Манчаары хорсун сырыылара, батталы-атаҕастабылы утары турунуута суруйааччылар болҕомтолорун бэрт эрдэ тардыбыттара. Манчаары өссө тыыннааҕар, 1852 с., нуучча поэта Матвей Александров “Якут Манчары” диэн драматическай поэманы суруйбута. М. Александров Манчаарыны кытта сирэй көрсүбүт, кинини кытта билсибит, сэһэргэспит киһи буолар. Поэмаҕа Манчаары турунуута Саха сирин оччотооҕу общественнай олоҕор улахан сабыдыаллааҕа бэлиэтэнэр.
1894 сыллаахха Саха сиригэр сылдьыбыт нуучча поэта Г.Ф.Борисовскай, Александров айымньытыгар олоҕуран, эмиэ “Якут Манчара” диэн поэманы суруйбута икки төгүл бэчээккэ тахсан турардаах. 1907 сыллаахха Василий Васильевич Никифоров “Манчаары” диэн драманы суруйбута. Драма сахалыы тылынан суруллубута, бэчээккэ тахсыбыта. 1920 сыллаахха эмиэ “Манчаары” диэн драманы А.И.Софронов суруйбута. Саха советскай литературата Манчаары обраһын саҥалыы сырдаппыта. Манчаары норуоту кытта ыкса ситимнээҕин, кини турунуута кылаастар
охсуһууларын биир көрүҥэ буоларын арыйбыта. Амма Аччыгыйа “Сааскы кэм” диэн романыгар, Софрон Данилов новеллаларыгар, В. Протодьяконов “Манчаары” диэн драматыгар, Эллэй, Чаҕылҕан, К.Уурастыырап, Таллан Бурэ, Т.Сметанин, Иван Гоголев, Семен Данилов, М. Ефимов уо.д.а. хоЬоонноругар Манчаары народнай герой быһыытынан ойууланар.
Саха сиригэр Советскай былаас маҥнайгы сылларыттан Манчаары аата киэҥ туттуута буолбута. 1921-1922 сс. “Манчаары” диэн культурнай-сырдатар общество тэриллэн, гражданскай сэрии ыарахан дьылларыгар Советскай былаас политическай-маассабай үлэни ыытарыгар биллэр суолталаммыта.
Норуот сэһэнигэр баайдарга суостаах-суодаллаах Манчаары эйэҕэс сүрэхтээх, аһыныгас майгылаах киһи быһыытынан кэпсэнэр. Кини баайдартан халаабыт малын, үбүн дьадаҥыларга туҥэтэн биэрэр. Манчаары өстөөхтөрө- баайдар уонна ыраахтааҕы суута.
Өр кэм устата биллиилээх краевед Иван Георгиевич Березкин хомуйбут уонна урут суруллубуту түмэн “Манчаары норуот номоҕор” диэн кинигэни таһаартарбыта.
Бу кинигэ 1972 сыллаахха бэчээттэммитэ. Тираһа 25.000 экз. Кинигэ үс чаастан турар:
- чааһа: Манчаары тас көрүҥэ уонна кини олоҕун киэҥник көрдөрөр сэһэннэр.
- чааһа: Манчаары Мэҥэ уонна Хаҥалас улуустарыгар сырыылара. Хайыыттан куотуулара.
- чааһа: Манчаары Саха сирин атын улуустарыгар сырыылара. Олоҕун тиһэх сыллара. Боотурускай уонна Байаҕантай, Дүпсүн уонна Бороҕон улуустарыгар. Нам уонна Кэбээйи сирдэригэр. Бүлүү уонна Өлүөхүмэ устун.
Маны таһынан Манчаары туһунан (өлбөт-сүппэт өрөгөйдөөх өргөс туһунан тойук); Манчаары төрдүн-ууһун уонна аймахтарын көрдөрөр схема (норуот сэһэнинэн) киирбиттэр.
Кылгастык кэпсээтэххэ маннык: Манчаары Баһылай 1805 сыллаахха бэс ыйыгар төрөөбүтэ. Аҕата Быттааны Сүөдэр, олус үөрэн оҕотугар сахалыы аат биэрбит: – Оҕом, от-мас көҕөрүүтэ, манчаары от үүнэн эрдэҕинэ, ону кытары тэҥҥэ кеһүннэҕэ, онон кини аата Манчаары диэн буоллун, – диэбит.
Кинигэҕэ Манчаары тас көрүҥэ: Уһун соҕус сомоҕо эттээх сирэйдээх, арыы-саһыл хааннаах, хап-харанан эриличчи көрбүт харахтаах, хара хаастаах, умсары соҕус үрдүк сүүстээх, киэҥ таныылаах, үрдүк соҕус кырыылаах муруннаах, толору быччыҥнардаах, синньигэс соҕус бииллээх, кулуһун курдук көбүс-көнө, сып курдук быһыылаах-тутуулаах, унуоҕунан орто улахан киһи диэн суруллар.
Салгыы: Манчаары төрөөбүт – үөскээбит сирэ. Манчаары оҕо эрдэҕинэ. (“Манчаары норуот номоҕор”, 1972, с.121-128 кинигэттэн быһа тардан ааҕан биэрии).
Онон Манчаары араспаанньата сурукка киирбитинэн, аҕатын аатынан-Федоров диэн. Ол быһыытынан, Манчаары аата Василий Федоров-Манчаары диэн эбит. Ити аатынан Манчаары 1830 сыллаахха Охотскайга, туус буһарар заводка, хаатырга үлэтигэр ыытыллыаҕыттан 1870 сыллаахха өлүөр диэри оҥоһуллубут бары дьыалатыгар суруллубут.
Манчаары баайга маҥнайгы өстөнүүтэ бу кинигэҕэ маннык суруллар: Аҕата өлөрүгэр Манчаары түөрт саастаах оҕо хаалбыт. Ийэтэ, соҕотох оҕотун иитэн, аҕыйах сүөһүнэн ыал буолан, Арыылаах диэн алааска олорбуттар. Хас кыһын, саас аайы улахан аас-туор, быстарыы буолара. Манчаары ийэтэ, аҥардас дьахтар быһыытынан, быстара-быстара олорбута. Онон оҕотун Манчаарыны соруйбут: – Тукаам, эн абаҕаҕар Баһылай оҕонньорго бара сырыт эрэ. Аһыырбыт быһынна, хоргуйан өлөөрү гынныбыт диэ, бэйэтэ сыаналаан тугу эмэни биэриэҕэ, баҕар, аһыннаҕына. Манчаары ийэтин сорудаҕынан куттана-куттана Чоочо дьиэтигэр баран киирбит уонна кыккыраччы аккаас ылан, Манчаары Чоочо бары дьону барытын араас суол сүүйүүлээх кэпсэтиинэн боборун, кыайарын өйдөөбүт. Онтон сибээстээн, дьону үлэһит- хамначчыт оҥостон, наһаа барҕатык байарын билбит.
“Манчаары норуот номоҕор” диэн кинигэҕэ Манчаары туһунан 95 киһиттэн араас кэмнэргэ Саха сирин үгүс улуустарыттан суруллубут 136 сэһэннэр, кэпсээннэр, ырыалар түмүллүбүттэр.
Кинигэҕэ Манчаары туһунан сэһэннэр Чоочо икки Манчаары икки сыһыаннарынан эрэ муҥурдамматтар. Манчаары баттыгастаах баайдары утары охсуһааччы, кинилэр кыралары-дьаданылары атаҕастыылларын иэстэһээччи
быһыытынан кэрэхсэнэн кэпсэнэр. Кини Мэҥэ, Хаҥалас, Боотурускай, Бороҕон, Дүпсүн сүдү баайдарын олохторун аймыыр. Манчаары хара батталлаах баайдары Чоочону, Дьүккүйэр Баананы, Баай Бакыыһаны, Маппый сэтээтэли, Тутука баайы уо.д.а. бэйэтэ билэринэн “дьүүллээн”, таһыйан иһэр, малларын халыыр. Манчаары, баай буоллун да, түбэспиччэ халаабат. Кини маҥнай баай киһи төһө баттыгастааҕын, төһө эргинэрин чугастааҕы дьадаҥы ыалларыттан туоһулаһар. Ыаллара, дьадаҥы дьон үчүгэйдик этэр, баайа кыра, баттыгаһа суох диир баайдарын Манчаары тыыппат.
Манчаары уопсайа биэс төгүл хаайыллар, түөрт төгүл түрмэттэн уонна хаатыргаттан күрүүр. Тиһэх тутуллуутун кэнниттэн кинини Дьокуускай хаайыытыгар өр сытыараллар уонна Бүлүү уокуругар көскө ыыталлар.
Таптыыр кэргэннэнэн, оҕо төрөтөн, ыал буолан олорорго Манчаары Баһылай үйэлээх сааһын тухары баҕарбыта диэн сэһэннэргэ кэпсэнэр. Кинигэҕэ Манчаары биир киэҥник тарҕаммыт кэпсээнинэн Бэрт Маарыйаҕа сылдьыыта буолар. Маны “Манчаары норуот номоҕор” кинигэҕэ 160 с. ааҕыахха сөп.
Уус-Алдан оройуонун Баатаҕай нэһилиэгин олохтооҕо Готовцев Игнатий Степанович 90 сааһыгар кэпсээбит “Манчаары Күөх Кэтириинэни илдьиитэ” диэни кинигэ 277 сирэйигэр суруллубут.
Дьэ итинник Василий Федоров-Манчаары олоҕо, кылгастык кэпсээтэххэ.
Манчаары 1870 сыллаахха сэтинньи 6 күнүгэр 65 сааһыгар өлбүт.
“Саха суруйааччылара — Манчаары туһунан уонна “Манчаары норуот номоҕор” кинигэнэн “Викторина-боппуруос-эппиэт”
- Манчаары Баһылай хас сыллаахха төрөөбүтэй? (1805 с.)
- Манчаары төрөөбүт-үөскээбит алааһын аата? (Арыылаах)
- Манчаары аҕатын аата? (Быттааны Сүөдэр)
- Күөх Кэтириинэ хантан төрүттээх эбитий? (Уус-Алдан Баатаҕай нэһилиэгэ)
- “Манчаары норуот номоҕор” кинигэни ким хомуйан бэчээккэ таһаарбытай? Хас сыллаахха? (1972 с. краевед, уруккута Саха сиринээҕи кыраайы үөрэтэр Ем. Ярославскай аатынан музей науч. үлэһитэ, билигин 85 саастаах, Иван Георгиевич Березкин)
- Манчаары баайга маҥнайгы өстөнүүтүгэр хас саастаах эбитий. ( 9 саастаах Быһаарыы: Аҕата өлөрүгэр 4 саастаах oҕo хаалбыт. Аҕата өлбүтэ 5-с сылыгар ийэтэ Манчаарыны Чоочо баайга иэс диэн от ыллара ыыппыт, онтон ыла өстөнүү саҕаламмыт)
- Манчаары Баһылай тутуллан испитэ Үөһэттэн таҥнары Ленатын көрбүтэ:
“Алааһым, бырастыы,
Күн ийэм, бырастыы!”
Диэн хоһоон норуокка киэҥник биллибит ырыа. Бу хоһоон автора кимий уонна хас сыллаахха суруллубутуй? (Т.С.Сметанин “Манчаары туһунан ырыа”, 1946 с.)
- Манчаары тыыннааҕар, 1852 с. “Якут Манчара” диэн драматическай поэманы ханнык нуучча поэта суруйбутай? (Матвей Александров)
- Никифоров В.В. “Манчаары” драманы хас сыллаахха айбытай? ( 1907 с. )
- Саха народнай суруйааччыта Софрон Петрович Данилов “Манчаары” диэн сэһэнинэн кэпсээннэрэ хас сыллаахха бэчээттэммитэй? (1971 с. )
Составитель: Яковлева А.Д., вед библиотекарь отдела искусств.
Редактор: Кирова Г.А., вед. методист.
Отв. за выпуск: Иванова А.Н., зам.директора.
Национальная библиотека PC (Я) Центр для детей и юношества
Дьокуускай, 2001