Константин Туйаарыскай
Филологическай наука доктора Дора Васильева
Поэт Константин Николаевич Туйаарыскай оҕо суруйааччытын быһыытынан киэҥ ааҕааччыга биллэр. Өскөтө атын суруйааччылар, оҕоҕо эрэ анаан дьаныһан туран суруйбат буоллахтарына, Константин Николаевич айымньылара үксүлэрэ даҕаны оҕоҕо аналлаахтар.
Константин Николаевич Дьячковскай-Туйаарыскай 1915 сыллаахха бэс ыйыгар Абаҕа тыатыгар Аммаҕа кыаммат кырыымчык олохтоох дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Өктөөп революцията буолан, советскай былаас олохтонон дьадаҥы ыал уола үөрэнэр чиэскэ тиксибитэ. Кини тыа оскуолатын 6 кылааһын бүтэрэн баран, үөрэхтээх киһи тиийбэтинэн сибээстээн, араас культурнай-сырдатар тэрилтэлэргэ үлэлээбитэ. Өр кэмнэргэ кини районнааҕы уонна республикатааҕы хаһыаттарга араас дуоһунастарга үлэлии-үлэлии, литературанан дьаныардаахтык дьарыктаммыта.
30-с сыллар бүтүүлэрин диэки К. Туйаарыскай айымньылара араас хаһыаттарга уонна сурунаалларга бэчээттэнэр буолан бартара. Ол гынан баран кини бастакы кинигэтэ „Мутукча“ диэн ааттанан 1952 сыллаахха күн сирин көрбүтэ. Манна түмүллүбүт хоһоонноругар поэт төрөөбүт дойду кэрэтин, кини хас хонон турдахпыт аайы, үлэни таптыыр дьон күнүнэн, өссө тупсан, киэргэйэн иһэрин туһунан уустаан-ураннаан оҕо-аймахха сэһэргээбитэ.
Хомуурунньукка киирбит хоһооннор араас кээмэйдээхтэр. Манна бааллар кыра буолан баран көрдөөх-нардаах күндү Маай, күөрэгэйдээх, күөх оттоох сандал саас туһунан нарын-намчы хоһооннор. Бааллар оскуолаҕа киириэн иннинээҕи оҕолор психологияларын табатык арыйар улахан соҕус формалаах хомоҕой хоһооннор.
1957 сыллаахха поэт „Айанньыт“ диэн ааттаах иккис кинигэтин кыра уонна орто саастаах оҕолорго анаан таһаартарбыта. Кинигэ сүрүн геройа – мас аттаах Куонаан уол айаннаабыт суолун батан, сарсыарда саһарҕа саҥа тыгар кэмигэр, халдьаайыга кэлэн кэтиллэ биэрэҕит. Онно кэлэн оччугуй көтөрдөр кэрэ-бэтиэхэ кэпсээннэрин истэбит. Итинтэн аҕыйах страницаны ааҕаат хаҥкылаах Ганялаах Ваняны хаардары лачырҕаччы хаамтаран, милиция начальнигар аһаран иһэллэрин көрөбүт:
– Хаҥкылаах табаарыстар,
Хата, тыыннаах хаалбыккыт.
Ааһар массыынаҕа хатаастан,
Акаарытык быһыыламмыккыт.
Төбөү түү мээчик гынан,
Төкүнүтэ оонньуур дэҥнээх.
Сааһыгар самсаммат гына
Садаҕалыыр сэрэхтээх.
Эбэтэр, шофер соруйан
Состорбута дуу?.. Судургу этиҥ.
Буруйдаах уолаттар соһуйан,
Бобуллаҥнаһа түстүлэр.
Суох соруйан буолбатах,
Шофер тугун буруйай…
Төбөбүт өлбүтэ да буоллар
Төрүт истиэ суох этибит.
– Өлбүт төбөтүн иэстии кэлбит
Өтөрүнэн төбөтүн иэстии кэлбит
Өтөрүнэн иһиллибэт, –
Милициялар кистээн,
Поэт бу хоһоонунан уулуссаҕа чобоорхойор улдьаа-мэник уолаттар, киһиргээн, окко-маска уйманан кирсилэрэ быста сыһарын саамай сөпкө сэмэлээн суруйбута.
Көрөргүт курдук, хоһоон ыйытар уонна хоруйдуур бэрээдэгинэн суруллубута ааҕарга ордук кэрэхсэбиллээх уонна интэриэһинэй. Поэт юмор көмөтүнэн айымньытын геройдарын сүрүн быһыыларын-майгыларын, туттууларын-хаптыыларын ойуулаабыта аахпыты эрэ барытын биһирэтэр, умсугутар. Маннык олус бэргэн, тупсаҕай тылынан-өһүнэн поэт атын айымньылара эмиэ суруллубуттар.
Константин Туйаарыскай суруйар ньыматын сүрүн уратыта – оҕо бэйэтин тылынан, оҕо бэйэтэ өйдүүрүнэн олох араас түгэннэрин сатабыллаахтык уонна арылхайдык ойуулууругар буолар. Холобур, ылан көрүөҕүн „Ача“ диэн хомуурунньукка киирбит „һэн-ньэкэ“ диэн хоһоону:
һэн-ньэкэ, һэн-ньэкэ
Көт, күөрэй.
һэн-ньэкэ, һэн-ньэкэ
Күөрэгэй!
һэн-ньэкэ, һэн-ньэкэ
Күлэриҥ,
һэн-ньэкэ, һэн-ньэкэ
Күндүтүн.
һэн-ньэкэ, һэн-ньэкэ
Көрөрүҥ,
һэн-ньэкэ, һэн-ньэкэ
Күндүтүн.
Бу хоһооҥҥо тэҥ сүһүөх, аллитрации, хос-хос этии олус табыгастаахтык туттуллубутун көрөбүт. Онон хоһоон ааҕарга олус хомомоҕой, өйдүүргэ судургу, өйгө-сүрэххэ тиийимтиэ, нарын, намчы. П. Аввакумов поэт саамай кыраларга анаабыт хоһооннорун туһунан маннык суруйар: «К. Туйаарыскай адьас быыкайкаан оҕо туһунан ийэ-аҕа оҕотун таптаан этэр, эбэтэр оҕо бэйэтэ оонньуу сылдьан туттар тылларынан уурбут-туппут курдук, улахан художник биир-икки тардыынан сирэй-харах көстүүтүн илэ-бааччы хамсаан-имсээн кэлиэх тэҥэ оҥорон кэбиһэринии, хоһуйар». Кырдьык даҕаны, сахалартан оҕо литературатын бөдөҥ маастара К. Туйаарыскай судургу, ол гынан баран үчүгэй баҕайытык этэн кэбиспитэ, тыыннаах хартыына буолан ааҕааччы хараҕар көстөр: Холобура ылан көрүөҕүҥ «Чээн» диэн хоһоону:
Саҥа ньирэй үнэр
Салҕаластыы турар
Чээн, чээн! Үчүгэйиэн
Чэччилиирэ бэрдиэн!
Дьиэттэн маҥнай тахсан
Тэлгэһэҕэ бардым.
Чээн, чээн! Үчүгэйиэн!
Чэмэлийэн бэрдиэн!
К. Туйаарыскай үгүс хоһооннорун уобарастара сонуннар, оҕоҕо тиийимтиэлэр, кини өй-санаа өттүнэн сайдарыгар көмөлөһөллөр. Ылан көрүөҕүҥ поэт кинигэ туһунан оҕолорго хайдах быһааран биэрэрин:
Ханна да барыым,
Түүн-күнүс оҥоруум –
Миигиттэн арахсыбат
Биир дьикти доҕорум.
Арыт кэпсээн,
Арыт ыллаан,
Мунаарбыккын
Этэн биэрэр.
Мунчаарбыккын
Сэргэхситэр
Кини аата –
Кинигэ.
Оҕоҕо анаан суруйар улахан поэттар оҕо тулалаан турар эйгэтин аҥардастыы хоһуйар эрэ буолбатахтар. Ону ааһан оҕо киниэхэ сыһыанын таба таайан, эбэтэр кинилэри үөрэтэн суруйаллар. Холобура А. Бартоҕа ааҕабыт:
Я люблю свою лошадку
Причесу ей шерстку гладко
Гребешком приглажу хвостик
И верхом поеду в гости.
Оттон биһиги поэппыт К. Туйаарыскай «Куукалкаҕа» диэн хоһоонун ылан көрүөҕүн:
Аайыгыйык-аайыгыйык
Аччыгый куукалкаам!
Ыыйыгыйык-ыыйыгыйык
Ытаама, ыы, кукаам!
Аайыгыйык-аайыгыйык
Аччыгый мин тоойуом,
Ыыйыгыйык-ыыйыгыйык
Ыраастыам, кэл, сууйуом!
Бу суруйуулар оҕолору олох кыра саастарыттан аһыныгас, дьаһаллаах, кыһанымтыа буолалларыгар иитэллэр. Оҕолор оонньуу-оонньуу олох азбукатын билэллэригэр көмөлөһөллөр.
Улуу Горькай оҕолору кытта көрдөөхтүк кэпсэтэргэ советскай суруйааччылары ыҥырара. Көрдөөхтүк уонна истиҥник оҕоҕо анаан суруйар суруйааччы кырдьык даҕаны оҕо аймах дууһатын таба таайар, киниэхэ сөбүлэтэр уонна биһирэтэр. Оҕоҕо баар омсолоох өрүттэри поэт К. Туйаарыскай эмиэ сөпкө таба көрөн, көрдөөх-көрүдьүөстээх күлүүнэн хоһуйан, оҕону толкуйдуурга үөрэтэр:
Кэри-куру, бааргын дуо? – Суохпун!
Өһөс-чоҕой, бааргын дуо? – Суохпун!
Атаах-тараах баргын дуо? – Суохпун!
Атаах-тараах, ынах миинэн,
Кэри-куру кукаакылыын,
Ырыых-ыраах бараннар,
Ытыы-соҥуу сылдьаллар.
Өһөс-чоҕой сибиинньэ
Өрөҕөтүгэр симиллэн,
Кирдээх эргэ хоруудаҕа
Киирэн сытар, бадаҕа.
Уопсайынан, К. Туйаарыскай үгүс хоһоонноругар форманан үлүһүйүү, формаҕа бохсуллуу, хааттарыы диэн суох буолан, кини айымньылара оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥэр истиҥ иэйиилээхтэр, элбэх санааны этэр дириҥ тыыннаахтар.
К. Туйаарыскай, ити бэйэтин хоһооннорун курдук, нарын-намчы дууһалаах, оҕолуу үөрэ-көтө сылдьар майгылааҕа. 60-с сыллар бүтүүлэрин диэки мин Якутскайдааҕы телевидениеҕа редактордыы сырыттахпына, кини айымньыларын телевизорынан оҕолорго анаан аахтарар этибит. Биирдэ кини айар үлэтигэр аналлаах туспа биэрии оҥорбуппут. Онно К. Туйаарыскай хоһооннорун артыыстар Виктория Максимова, Гавриил Колесов уонна Николай Окоемов диэн бэртээхэй эдэр художник уол уонна мин сценарий суруйан оҕолорго анаан биэриини телевизорынан көрдөрбүппүт. Нөҥүө күнүгэр Константин Николаевич телестудияҕа кэлэн биһиэхэ ис сүрэхтэн махтаммыта, оччотооҕу бары эдэр дьону айымньылаах үлэҕэ көҕүлээбитэ уонна эппитэ: «Оо, оҕолорум барахсаттар, ити эһиги кэпсээбиккит курдук. Өссө да уһун сылларга айа-суруйа сылдьыбыт киһи баар ини!» Кини оччолорго бука 60-тан тахса эрэр саастааҕа буолуо. Бэрт үтүө, сырдык, ыраас санаалаах, дьоҥҥо-сэргэҕэ, ордук оҕолорго, ыччаттарга бэрт чугас, кинилэри кэрэҕэ, үрдүккэ угуйа, үөрэтэ сылдьар киһи эбит этэ.
Оҕо тапталлаах суруйааччыта Константин Туйаарыскай айымньылара кэнэҕэски да өттүгэр эдэр көлүөнэҕэ дириҥ эстетическай дуоһуйууну биэрэ туруохтара, кинилэри үтүө дьон буола улааталларыгар угуйа-сирдии туруохтара.
Туһаныллыбыт литература
- К. Туйаарыскай. Ача. Якутскай, 1968, с. 9.
- П. Аввакумов. Оҕо аймахха күөх ача // Хотугу сулус, 1969, № 3, с. 103
- К. Туйаарыскай. Ача. Якутскай, 1968, с. 21.
- К. Туйаарыскай. Ача. Якутскай, 1968, с. 61.
- Агния Барто. Стихи и поэмы, т. 1. М.: «Детская литература», 1969, с. 17.
- К. Туйаарыскай. Ача. Якутскай, 1968, с. 13.
- К. Туйаарыскай. Ача. Якутскай, 1968, с. 11.
Константин Туйаарыскай хоһооннорун абылаҥа
Салайааччы: саха тылын, литературатын учуутала Слепцова И. С.
Киириитэ
Түргэн сыыдам газикка
Төрдүө буолан олорон,
Тиийэн кэллим детсадка,
Түөтэм-эдьиэй дорообо!
биитэр
Бу уҥа илии
Бу хаҥас илии,
Бу уҥа атах,
Бу хаҥас атах –
Барылара түөрт,
Бэйэбиниин биэс –
диэн хоһооннору ама, хайа оҕо билбэтий? Бу тэттик хоһооннору бары да дьааһыла-саадка сылдьан үөрэппиппитин өйдүүр инигит? Хоһооннор автордара Көстөкүүн Туйаарыскай буоларын мин кэнники үөрэнэ киирэн баран биирдэ билбитим. Онтон кэлин «Төрөөбүт түөлбэҕэ төннүү» диэн литературнай бырааһынньыкка суруйааччы биир дойдулааҕым буоларын билэн, маннык кэрэ поэттаахпытыттан үөрэ, киэн тутта санаабытым. Айар үлэһит кырачааннарга аналлаах хоһооннорун аахтым, олус сөбүлээтим уонна атын оҕолорго кини туһунан билиһиннэрэр, интэриэһиргэтэр туһуттан учууталым сүбэтинэн дакылаат суруйарга боруобаланным. Кинини үс улуус дьоно (Амма, Чурапчы, Мэҥэ-Хаҥалас) «биһиги суруйааччыбыт» диэн киэн тутта ааттыыллар. Туйаарыскай бэйэтэ да билинэрэ, «Үс оройуон уолунабын» диэн.
Үлэ актуальнаһа: инники өттүгэр К. Туйаарыскай айымньыларын ырытыы суоҕун кэриэтэ. Онон оҕо-аймах хоһоонньута Константин Николаевич Дьячковскай-Туйаарыскай кыра саастаах оҕолого суруйбут хоһооннорун ааҕан, билсэн, ырытарга сананным.
Үлэ сыала: поэт оҕолорго аналлаах хоһооннорун ырытарга уонна Туйаарыскайдыы айарга холонуу.
Үлэ соруктара:
- Поэт хоһооннорун ааҕыы, билсии.
- «Аҕа алгыһа» диэн хоһооннорун хомуурунньугун ырытыы.
- Айымньы тылын-өһүн чинчийии.
Үлэ чинчийэр объега: Дакылаат суруйарбар поэт «Аҕа алгыһа» диэн 1986 сыллаахха тахсыбыт хоһооннорун хомуурунньугун уонна Күннүк Уурастыырап «Кырачааннар ырыаһыттара» диэн ыстатыйатын туһанным.
Үлэ 2 бастан турар, киириилээх, түмүктээх, туһаныллыбыт литература испииһэгэ ыйылынна.
- Константин Туйаарыскай – кырачааннар
- Поэт оҕоҕо аналлаах хоһоонноро
Константин Николаевич Дьячковскай хаһыакка бастакы ыстатыйата 14 саастааҕар, оттон хоһооно 20 саастааҕар бэчээттэммит. Поэт ырыата-тойуга 30-с сыллар бүтүүлэригэр хаһыаттарга, сурунаалга бэчээттэнэн барбыттар эрээри, бастакы кинигэтэ «Мутукча» 1953 сыллаахха тахсан ааҕааччыларга тиийбитэ. Итинтэн ыла поэт литератураҕа саҥа сүүрээни киллэрбитэ, сонун айымньылары биэрбитэ. «Айанньыт», «Ача» диэн кинигэлэрэ киниэхэ оҕо суруйааччытын быһыытынан киэҥ биллиини аҕалбыттара.
Туйаарыскай кыралыын-бөдөҥнүүн 20 эрэ кыайбат кинигэни таһааттарбыта, онтукалара барыта да кэриэтэ оҕолорго аналлаах хоһооннор, поэмалар этилэр. Поэт кимиэхэ да майгылаабат, бэйэтэ туспа суруйар стиллээх, ураты уус-уран ньымалардаах поэт этэ. Кини оҕо психологиятын дириҥник билэр уус-уран тыл чахчылаах маастарын быһыытынан сыаналанар.
Туйаарыскай оҕо барахсан уратылаахтык үөрэр, хомойор, олох түгэннэрин ылынар эйгэтин дьиҥнээхтик, иэйиилээхтик арыйар. Поэт быһыытынан биир сүрүн уратыта
– кини олоҕу кыра оҕо хараҕынан көрөрө, кыра оҕо өйүнэн өйдүүрэ буолар. Атыннык эттэххэ, кини дьиҥнээх оҕо поэта. Оҕо суруйааччыта. Поэт кинигэлэрин аатын да ылан көрүөҕүҥ: «Току-току ньээм-ньээм», «Чэччи», «Оҥоойук», «Хоро салаҥ», «Ийэм күөрчэҕэ». Барыта хайдах эрэ оҕоҕо ордук чугас, ордук сыһыаннаах, ордук ис киирбэх, иһирэх ааттар буолбат дуо?!
Кырдьык, Туйаарыскай кырачааннар ырыаһыттара, кэлэр кэм ырыаһыта. Ол курдук кини оҕо суруйааччыта дэтэр, сөбүлэтэр, таптатар быраабыт ылбыт киһинэн буолар. Поэт саамай таптыыр дьоно диэн олох сибэккилэрэ оҕолор этилэр. Ол да иһин бэйэтин тыыннааҕар таһааттарбыт 16 кинигэтэ үксүлэрэ оҕолорго аналлаахтар. Ол курдук «Мутукча» (1953), «Айанньыт» (1957), «Таас симэх» (1959), «Току-току ньээм-ньээм»(1961), «Чэччи», «Чычып-чаап», «Ача», «Алаһа», «Быыра баадьай», «Аҕа алгыһа» о.д.а.
Народнай поэт Күннүк Уурастыырап: «Константин Туйаарыскай кыра саастаах оҕолорго ордук табыллан суруйар. Кини ити кырачаан дьоҥҥо анаабыт айымньылара тыллара-өстөрө судургу, өйдөнүмтүө, ис хоһооно тиийимтиэ, оҕо өйүттэн-санаатыттан тахсыбыт чопчу поэтическай идеялаах, киьини сэргэхситэр, муодарҕатар, күллэрэр, туох эмит көрүдьүөстээх буолааччылар» диэбиттээх.
Суруйааччы оҕолорго өйдөнүмтүө гына сүрдээх судургу тылынан бэһиэлэйдик суруйар эбит. Поэт табаарыһа Семен Руфов: «Юмордаах эрэ киһи оҕо суруйааччыта буолуохтааҕа уруккуттан биллэр эрээри, Туйаарыскай юмора биһиэхэ хайдах эрэ ураты, олус хойуу уонна айымньытын этиттэн-хааныттан хабан, туох да оҥоро сатааһына, күүһүнэн соҥнооһуна суох, бэйэтэ ис иьиттэн тахсан кэлэр», диэн бэлиэтээн эппиттээх.
Холобурга ылан көрүөҕүҥ «Харабыллар» диэн хоһоону:
Бургунаспыт бугул оту,
Моҕотойбут бурдугу
Харабыллыыллар.
Бугул оттон хотуулун,
Бурдуктан солуоматын
Хаалларбыттар.
Бу хоһоон баара-суоҕа 6 эрэ строкаттан турар. Ол эрээри манна олох лоскуйа, ааҕааччы күлүөн курдук, көрүдьүөстээхтик уонна ырылхайдык ойууланар. Кырдьыга даҕаны, ынах оту, моҕотой бурдугу харабыллаан, харыстаабыттара диэн ханна да суох. Ити курдук поэт оҕону күллэрэр сыалтан, көрүдьүөстээн суруйар эбит.
- Айымньылар ис хоһоонноро
К. Туйаарыскай литератураҕа оҕо суруйааччытын быһыытынан киирбитэ.
Мин поэт өлбүтүн кэннэ кэлин тахсыбыт «Аҕа алгыһа» диэн кинигэтин ааҕан, чинчийэн үлэлээтим. Кинигэ таһыгар сайын оҕолор үөрэ-көтө оонньуу сылдьаллара ойууламмыт. Хомуурунньук 1986 сыллаахха Саха сиринээҕи кинигэ издательствотыгар бэчээттэнэн тахсыбыт. Бу кинигэни суруйааччы табаарыһа поэт Семен Руфов хомуйан оҥорбут уонна «Туйаарыскай бэлэҕэ» диэн аан тылы суруйбут. Кинигэ кыра, орто уонна улахан саастаах оҕолор ааҕалларыгар ананан оҥоһуллубут. Суруйааччы оҕоҕо суруйбут хоһооннорун суолталарын, уратыларын ырытыахпыт.
Хомуурунньук 4 түһүмэхтэн турар:
1 түһүмэх „Току-току ньээм-ньээм“. Түннүгүнэн-аанынан өҥөҥнөөн, тиэргэҥэ, детсадка лэппэрдээн, оскуола боруогун атыллаан аан дойдуну саҥа арыйан эрэр кыра оҕолорго аналлаахтар. Манна 50 хоһоон киирбит.
2 түһүмэх „Тэллэбиэй“. Оҕолор улам улаатан иһэн хамсыыр-харамай эйгэтин кытта билсиһэллэр. Манна 32 хоһоон киирбит.
3 түһүмэх „Бүтэйдээххэ“. Оҕо өссө үүнэн-сайдан, ону-маны өйдүүр, улахан дьон кэпсэтиитин, сэһэнин истэр-билэр, киэҥ олоххо киирээри толкуйдуур буолар. Манна 44 хоһоон киирбит.
4 түһүмэх „Поэмалар“. Сорохторо кылгас, сорохторо уһун поэмалар. Манна 87 поэма киирбит.
Көстөрүн курдук, Константин Николаевич аҥардас кыракыйдарга эрэ буолбакка, оскуолаҕа үөрэнэр орто, үрдүкү кылаас оҕолоругар, ону таһынан улахаттарга эмиэ, уопсайынан, бар дьоҥҥо бүтүннүүтүгэр анаммыт үгүс үчүгэй айымньылардаах.
«Аҕа алгыһа» кинигэ «Сыллыый» диэн тэттик хоһоонунан саҕаланар. Бу хоһооҥҥо өссө да хаама илик кырачаан оҕочоон олорон эрэ лаадыскалыырын, күнү үөрэ-көтө көрөрүн туһунан хоһуйуллар.
Салгыы «Аҕа алгыһа» кинигэ икки бастакы түһүмэҕэр киирбит хоһооннору ырытарга холоннум. Бастаан темаларынан наардаан, хоһооннор сүрүн санааларын, ис номохторун, автор туох сыаллаах—соруктаах суруйбутун быһаарарга сананным. Табыгастаах буоллун диэн таблицанан көрдөрдүм.
| Хоһооннор темалара | Хоһоон аата |
|---|---|
| Кыра оҕо туһунан | Сыллыый |
| Һуппа үөрдэ | |
| Бөкүнүк-төкүнүк | |
| һэн-ньэкэ | |
| Үкэй | |
| Суохтар | |
| Детсадка кэллим | |
| Онньуурдар туһунан | Куукулаҕа |
| Биэрэҥ | |
| Талах ат | |
| Туос ат | |
| Ытанньах куукулаҕа | |
| Миэхэ туох баарый? | |
| Оҕо оонньуу сылдьарын туһунан | Куобахтыы |
| Тоҕо манныгый | |
| Детсад экскурсията | |
| Ракета аттаах | |
| Күнүс соҕотох олорон | |
| Үлэҕэ үөрэнии | Аны бэйэм үөрэтиэм |
| Солбуурдар | |
| Үстүүн | |
| Ноҥнуус | |
| Тэһийдэ үлэһит дьон | |
| Дьиэ сүөһүтэ | Ньирэйдэргэ |
| Эйэ, доҕордоһуу туһунан | Икки оҕо |
| Ыал оҕолоро | |
| Улахаттарга убаастабыл | Эбэбин көтөҕүөм |
| Оҕо | |
| Айылҕа туһунан | Току-току, ньээм-ньээм |
| Сааскы ырыа | |
| Мичээр | |
| Мэник тыал | |
| Куһаҕан кэмэлдьилээх оҕо туһунан | Мэлдьи |
| Ньыкаа | |
| Дабархай | |
| Кутас | |
| Бэрдимсик | |
| Баьылаас баһылаан | |
| Сэттистэргэ бэртэрэ | |
| Элэстээн | |
| Сүтүк |
2 түһүмэх хоһоонноро:
| Хоһооннор темалара | Хоһоон аата |
|---|---|
| кыыл-көтөр туһунан | Ньооруоскай |
| Туруйа | |
| Моҕотой | |
| Күөрэгэй | |
| Барабыай | |
| Тойон ыҥырыа | |
| Тураах уонна хараҥаччы | |
| Куобах хоһооно | |
| Эйэ | Тупсуу |
| Тоорохой иһин тобуйсуу | |
| Аргыстар | |
| Дьиэ кыыла | Кулунчук |
| Өйдөөх бороон | |
| Чээн | |
| Оонньохолууллар | |
| Мээмий | |
| Ыт тыла | |
| Куоска туһунан | |
| Сиэркилэ | |
| Тэллэбиэй | |
| Эриэн ыт элэгэ | |
| Фермаҕа |
Ити курдук Көстөкүүн Туйаарыскай геройдара күннээҕи олохтон ылыллыбыттар, аттыбытыгар бу баар курдук оҕолор: арыт мэниктээн, арыт атаахтаан ылаллар. Талааннаах суруйааччы кырачаан ааҕааччыга бэйэтин курдук оҕону ойуулуур буолан, кини айымньыларын оҕо чугастык ылынар, сөбүлүүр, доҕор-аргыс оҥостор.
- Хоһооннор тыллара-өстөрө
Поэт хоһоонноро чуолкай ритмнээх буолан, оҕо өйүгэр түргэнник тиийимтиэлэр. Ол да иһин оҕо-аймах нойосуус ааҕар. Туйаарыскай оҕолорго айымньыларыгар рифма арааһын дьүөрэлээн туттар. Ол курдук:
- Наардыы рифма а а а а
Тииҥи уйалаах дииллэр,
Куобаҕы хороонноох дииллэр,
Ыҥырыа мүөттээх дииллэр,
Кутуйах хаһаастаах дииллэр.
Солбуурдар
- Кириэстии рифма а б а б
Оппуруоһа ыксаан,
От мунньа барбыта,
Баһылаас аан бастаан
Баһылаан хаалбыта.
Баһылаас баһылаан
- Пааралыы рифма а б а б
Күөрэгэйи көрбөтөх,
Күндү ырыатын истибэтэх
Оҕолор эҥинник үтүктэн
Оонньуу сылдьар үһүлэр.
Күөрэгэй
- Куустарыы рифма а б б а
Олорбохтоон иһэн
Оҕолор ньимийэн,
Сыстаҕас дабархайтан
Сыҥаахтара ыбыста
Дабархай
Оҕо аймах тапталлаах поэта ханнык өҥнөрү сөбүлээн туттар эбитий?
Маҥан-хара „Ньооруоскай“
Хара сиргэ кэтэргэ
Хара өҥнөөх саҕынньах
Кыһын хаарга кэтэргэ
Кылбаа маҥан саҕынньах.
„Куобах хоһооно“
2. Талах-талах бастыҥын
Талбыт аспын аһыыбын.
Үрүҥ үүтү, килиэби
Үчүгэйин мин биллим.
- Араҕас – „Току, току ньээм“
Сайыҥҥыны таптаан
Сайылыгы хайҕаан
Араҕас төбөлөөх
Алтан окко ыллаан
Талах-талах бастыҥын
Талбыт аспын аһыыбын.
Үрүҥ үүтү, килиэби
Үчүгэйин мин биллим.
- Күөх – „Току, току ньээм“
Маны таһынан көмүс диэн өҥү туттар. „Оҕо“:
Күн көмүс толбоно
Күндүтүк көһүннэҕэ…
Күн көмүс кыырпаҕын
Көтөҕөн-уунан турардаах…
Ол аата Туйаарыскай саха дьоно сөбүлүүр өҥнөрүн хоһоонноругар туттар эбит. Ол иһин поэзията, чаҕылхай.
Салгыы Туйаарыскай хоһоонноругар этиини, хоһоону оҥорор ньыматын, ойуулуур-дьүһүннүүр ньыманы туттуутун чинчийэн көрдүм. Уонна маннык түмүк оҥордум:
Хоһооннорго ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары туттуу:
| Ойуулуур-дьүһүннүүр ньыма | Холобурдар | Хоһоон аата |
|---|---|---|
| Эпитет | Тарайа сүүрүк | „Талах ат“ |
| Бардам бары | „Току-току ньээм“ | |
| Араҕас төбөлөөх | „Детсадка кэллим“ | |
| Алтан от | ||
| Сирэм күөх | ||
| Түргэн сыыдам газик | ||
| Тэҥнэбил | Чэпчэки-тэттик | „Бөкүнүк-төкүнүк“ |
| Бойбос курдук | ||
| Ойуулуур тыллар | Субуруйар тумустаах | „Туруйа“ |
| Субурулла сундууллам | „Күөрэгэй“ | |
| Дапсык-дапсык даллаҥнаан | „Тыаҕа“ | |
| Дайах-дайах дайбааттаан | „Тойон ыҥырыа“ | |
| Кумалааҥҥа куһугуруур | ||
| Тойон ыҥырыа | ||
| Мөскөрдөөн | ||
| Сыыгыныыр | ||
| Дыыгыныыр |
Хоһооннорго этиини оҥоруу ньымалара
| Этиини оҥорор ньымалар | Холобурдар | Хоһоон аата |
|---|---|---|
| Хатылааһын | һуппа-һуппа | „һуппа үөрдэ“ |
| һэн-ньэкэ | „һэн ньэкэ“ | |
| һэн-ньэкэ | ||
| Тэһийбэккэ тэскилээтэ | ||
| Төхтөрүйэн этии | Хаамтыбыт, бардыбыт | „Детсадка экскурсия“ |
| Көрдүбүт, үөрдүбүт | ||
| Биллибит, кэллибит | ||
| Атыннык ааттааһын (перфраз) | Сыллыый | Кыра оҕону таптаан ааттыыр тыллара |
| һуппа | ||
| бөкүнүк-төкүнүк | ||
| аайыгыйык | ||
| һэн-ньэкэ |
Поэт Сэмэн Тумат этэн турар: „Сөбүлүүрүм баар: поэт сөҕөр-махтайар, тыаһы-ууһу табатык үтүктэр тыллары буларын, көтөр-сүүрэр психологиятын тирээн турар дьайыыларга чугаһатан оҕоттон хардары эппиэт ылары ситиһэрин“ .
Ити курдук Туйаарыскай оҕолорго хоһоонноругар уус-уран быһаарыыны, тэҥнэбили, ойуулуур тыллары саталлаахтык туттан оҕо сүрэҕэр чугас уобараһы үөскэтэр. Хатылааһынынан, төхтөрүйэн этиинэн, оҕону таптаан атыннык ааттаан, кырачаан ааҕааччыга оҕону бэйэтин курдук ойуулаан, айымньыларын оҕо чугастык ылынарын ситиһэр.
- Туйаарыскайдыы айарга холонуу
2.1. Тэттик хоһооннор
Быраатым Толик
Толик – кыра оҕочоон
Миигин кытта оонньуур.
Толик күнү одуулуур,
Толик ийэтин эккирэтэр.
Мишка
Мишканы кытта ооньуубун
Мишка олорор эрэ,
Мишка тыыммат, хаампат.
Мишка иһэ барыта баата.
Ытым Мээчик
Мээчик, Мээчик,
Мээчик диэтэххэ
Мээчиктэнэн сүүрэн кэлэр.
Кыракый кутуругун хамсатар,
Эриэн мээчигинэн оонньуур,
Тылын таһааран сүүрэр.
Мээчик мин кыра ытым.
2.2. Таабырын хоһооннор
Арыйан истэх аайы
Араас кэпсээни билиһиннэрэбин
(кинигэ)
* * *
Түөрт атахтаахпын:
Арай иккитэ тэбинэр,
Икки муостаахпын да кэйбэппин,
Ыстаҥалаан хаамабын.
Аатым биир буолуохтаах.
(Аһыҥка)
* * *
Атаҕым, хараҕым, илиим суох,
Ол эрээри айанныыбын,
Көтөбүн, устабын,
Ханна баҕарар сылдьабын
(былыт)
* * *
Мас араама иһигэр
Ат мэччийэ сылдьар.
Мастаах, уулаах, оттоох
Ол гынан баран хамсаабаттар
(хартыына)
Түмүк
К. Н. Туйаарыскай чуор чаҕаан хоһоонноруттан оҕо төрөөбүт литератураны кытта билсиһиитэ өссө детсад эрдэхтэн саҕаланар. Мантан сиэттэрэн уус-уран литератураҕа умсугуйуута саҕаланар. Кини айымньыларын аахпатах, үөрэппэтэх саха оҕото суох диэтэххэ, бука, омун буолуо суоҕа. Поэт оҕолору ис сүрэҕиттэн таптыыр буолан, хоһоонноро таптал сылаас тыынынан илгийэллэр.
“Аҕа алгыһа“ хомуурунньук икки бастакы түһүмэҕин ааҕан, ырытан, чинчийэн маннык түмүккэ кэллим:
- Кыыл-көтөр, кыра оҕо, оонньуурдар туһунан хоһоон элбэх эбит. Маны таһынан үлэҕэ үөрэтэр, доҕордуу, эйэлээх буоларга үөрэтэр хоһооннор элбэхтэр.
- Геройдара күннээҕи олохтон ылыллыбыттар: аттыгар баар оҕолор курдук мэник, атаах, үлэһит.
- Поэт хатылааһыны, төхтөрүйэн этиини үгүстүк туттар. Манан айымньыны оҕоҕо дэбигис өйдөнүмтүө оҥорор.
- Аҕыйах судургу эпитеты, тэҥнэбили туттар.
- Поэт бэйэтэ айбыт таптал тыллардаах: ньоорускай, тэллэбиэй, ньыкаа, бөкүнүк-төкүнүк, һуппа, аайыгыйык, бойбос, ноҥнуус. о. д.а.
- Рифма арааһын туһанар эрээри үксүн кириэстии рифманы туһанар.
- Туйаарыскай саха дьоно сөбүлүүр өҥнөрүн: маҥан, хара, күөх, араҕас туттар эбит. Ол иһин поэзията сырдык, чаҕылхай.
- Туйаарыскай хоһоонноро ааҕарга чэпчэки, үөрэтэргэ өйдөнүмтүө буолан, кыра саастаах оҕо судургутук ылынар.
- Суруйааччы саха тылын дорҕооннорун дьүөрэлээн туттар. онон хоһоонноро оҕо ааҕарыгар хомоҕойдор, истэригэр иһирэхтэр.
Ити курдук оҕо кыра эрдэҕиттэн Туйаарыскай хоһоонноругар арыаллатан, тулалыыр эйгэни ылынар, олох араас көстүһүтүн бэйэтигэр арыйар. Поэт хоһоонноро оҕо литературатын классическай айымньыларынан буоллаллар. Онон ис хоһоонноро, суолталара эргэрбэт. Сахалыы саҥалаах баарын тухары кэнчээри ыччаты киһилии сиэргэ майгыга иитэр, олоҕу сүрүннүүр үрдүк аналлаахтар.
Туһаныллыбыт литература
- Туйаарыскай К. Аҕа алгыһа. – Якутск: Саха сирин кинигэ издательствота, 1980.
- Уурастыырап К. Хатаппын саҕабын. – Якутск: Саха сирин издательствота, 1979.
- Тумат С. Өйгө-сүрэххэ чугас // Чолбон. – – № 6. – С. 91-93.
- Корякин И. Көстөкүүн оҕо туйаарар // Амма олоҕо. – – Балаҕан ыйын 2 к.
- Одорусов П. П., Тобуруокап Н. Н., Тобуруокаба Л. П. Саха народнай поэта Петр Тобуруокап. – Дьокуускай: Бичик, 2004.
Суруйааччы Константин Туйаарыскай төрөөбүт төрүт буорун булан, күнү көрбүт Саппыйа алааһа
Петр Михайлович Павлов, тыыл ветерана, Амма улууһун уонна Сулҕаччы нэһилиэгин
бочуоттаах олохтооҕо, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бочуоттаах бэтэрээнэ,
Елена Попова, Сулҕаччы нэһилиэгин Д.Наумов аатынан библиотека кылаабынай библиотекара
Амма,Сулҕаччы.
Феофановтар Сулҕаччы төрүт олохтоохторо. Амма өрүс илин өттүгэр кыстыктаахтар. Манна Чыаппаан өтөҕө, Чыаппаан хайата диэн билигин да бэрт ытыктабыллаахтык ааттана тураллар. өрүс архаа эҥэригэр «Мигири» уонна «Түүйэ» үрэхтэр икки ардыларыгар «Чыаппаан Саппыйата» – диэн бэрт бүөмчү сиргэ турар. Сайылык алаастаахтар.
Күһүн Сэмэнэп таҥара кэнниттэн күһүнү күөх ачаны баттаһа, сүөһүлэрин мэччитэ отордуу, кыстыы сүөһүлэрин туоратан өтөхтөрүгэр «Ньырымаайыга» көһөн тахсаллара. Манна саас хайа кыһыалыга Харалдьыт эрдэ тахсара, сирэ-уота эрдэ көҕөрөрө инньэ гынан сүөһүлэрэ эрдэ мэччирэҥҥэ барара. Оччотооҕуга бу уҥуор элбэх ыал эмиэ олохсуйан кыстыыллара ол курдук: Харалар, Кырыарбалар, Толлоко Павлов, Мас Мэхээлэ, Дьөгүөр Сиидэрэп уонна да атыттар бэйэтэ туспа дэриэбинэ, кыһын буруолара унааран көрүөххэ олус бэрдэ үһү.
Сайын «Сара Көстөкүүн» саҕана сүөһүлэрин харбатан сайылыктарыгар туорууллар. Манна сүөһүлэр даҕаны киһи курдук сайылыктарын ахтан бэрт улгумнук эбэлэрин харбаан туорууллара.
1915 сыллааха сайын сайылыктарыгар «Саппыйаҕа» көһөн тахсан иһэн Үстүүнньэ дьиэтигэр тиийбэккэ кэмэ кэлэн, талыыланан тыаҕа оҕолонон кэбиһэр. Бу төрдүс уола суруйааччы буолар дьылҕалаах, айылҕа ситэн силигилээн аҕай турдаҕына күөх кырыска күөлэһис гына түспүтэ үһү. Бу уолларын Феофановтар кыаммат кыһалҕаттан Абаҕаҕа тастын эдьиийдэригэр иитиэххэ биэрбиттэр.
Ылбыт ыал үс ыйдаах уолу Абаҕа таҥаратын дьиэтигэр сүрэхтэтэн бэйэлэрин анныларынан Дьячковскай Константин Николаевич диэн суруйтарбыттар. Арааһа Сара Көстөкүүнү көрсө төрөөбүтүн иһин Көстөкүүн диэн аат биэрдэхтэрэ. Уол тоҕус саастааҕар ииппит аҕата Ньукууһа өлөн огдообо хаалбыт. Ийэтэ оҕолорун иитэр кыһалҕаттан Мэҥэ киһитигэр Сэмэн Скрябиҥҥэ кэргэн тахсан Абаҕаттан көһөллөр, онтон ылата Көстөкүүн Мэҥэ оҕото, киһитэ буолар. Төрүт аймахтарын Феофановтары билсибэккэ улаатар.
Лааһар уонна Үстүүнньэ Феофановтар 5 уол оҕоломмуттара. Михаил 1968 сыллаах, Александр 1910 сыллаах, Константин 1915 сыллаах, Иван 1918 сыллаах, Егор 1919 сыллаах Аҕа дойду сэриитигэр кыргыһыы хонуутугар өлбүтэ.
Биэс бырааттыы Феофановтар бары улахан үлэһит дьон буолан баран олохтон туораабыттара. Ийэлэрэ Үстүүнньэ төрөөбүт ийэтэ эбэтэр эбэлэрин аҕата Чомоойук Дьөгүөр диэн Сэргэ-Бэс биир кырдьаҕас олохтооҕо (1860). «Чомоойук Кытаҕа» диэн Сэргэ-Бэс соҕуруу өттүгэр уу тохтуур кыра кытах бара, туруорбах балаҕаннааҕа ол кэлин Тоҥус балаҕанынан ааттаммыта. Бу балаҕан хойуккааҥҥы диэри пиэрмэ үлэһиттэрэ олорон туһалыы турбута.
Көстөкүүн Туйаарыскай иккис убайын Мэхээлэ уола, тыыл-үлэ бэтэрээнэ Сулҕаччы нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, 4 оҕо аҕата элбэх сиэн эһэтэ. Тимофей Михайлович Феофанов убайын Туйаарыскай туһунан манныгы кэпсиир: «1965 сыл Мындаҕаайыга суруйааччылар мунньахтара дуу, туохтара дуу буолбут этэ. Көстөкүүн онно кэлэ сылдьан төрөөбүт дойдутугар Сулҕаччыга кэлэн барбыта. Убайыгар Никииппэргэ хомута. Мин онно эрэ көрсөн, кэпсэтэн улахан суруйааччы аймахтаахпын дьэ билбитим. Үүт үкчү убайын Никииппэр курдук сырдык хааннаах, номоҕон сэбэрэлээх киһи этэ. Элбэҕи кэпсэтэр төрүттэрин-уустарын да ырытыһар быһылаахтара. Ол иккис сылдьыыта эбит этэ. Онтон ыла кэлэ сылдьыбатаҕа. Оччолорго суол-иис да мөлтөҕө, массыына да суоҕа. Киһи билигин курдук мээнэ кэлбэт барбат да кэмэ этэ. Онон ол кэннэ көрсүбэтэхпит.
Мин улахан уолбар абаҕатын аатын биэрэн Көстүкүүн диэн ааттаппытым. Сэргэ-Бэскэ олорор, бааһынай хаһаайыстыбалаах. Көстөкүүн Туйаарыскай төрүт Сулҕаччы буоллаҕа, билигин баар Феофановтар хаан уруу убайбыт, оҕолорбут абаҕалара буолар. Дойдутугар үөскээн киһи хара буолта буоллар феофанов Константин Лазерович диэн буолуохтаах этэ. Маннааҕы аймахтарын сааһыран баран билсибит, көрүбүт эбит. Онон ыччаппыт олох да билбэт этэ, дьэ саҥардыы истэн-билэн эрэллэр», -диэн ахтар Түмэппий кырдьаҕас.
2005 сылга сэтинньи 26 күнүгэр ССРС суруйааччыларын союһун чилиэнэ,Саха республикатын биллиилээх оҕо суруйааччыта Көстөкүүн Дьячковскай – Туйаарыскай төрөөбүтэ 90 сылын көрсө Сулҕаччыга чугас аймахтара Феофановтар «Чыаппаан Саппыйатыгар» өйдөбүнньүк мэҥэ-таас туруорбуттара. Бу таска уйаарыскай бэйэтин тылыттан ылан:
Күммүн манна көрбүтүм
Күммүн манна түмүктүөм.
– диэн чуолкайдык көстөр гына сурук түһэриллибит. Бу үөрүүлээхтик аһыллыбытыгар Амма улууһун дьаһалтатын баһылыгын солбуйааччы П.И. Емельянова, Сулҕаччы нэһилиэгин баһылыга К.Е. Иванов, Мэҥэ-Хаҥалас Хорообутуттан нэһилиэк оскуола дэлэгээссийэтэ: суруйааччылар Иннокентий Сосин, Иван Брызгалов, Ольга Корякина-Умсуура. Амматтан дэлэгээссийэ: суруйааччы иван Корякин-Бөтүүнүскэй, Семен Капитонов, Саргылана Гольдерова-Саргы Куо уонна Сулҕаччы олохтоох дьаһалтата, аймахтара Феофановтар алгыс тыл этэн сэтинньигэ өйдөбүнньүк Мэҥэ тааһы Константин Туйаарыскай күнү көрбүт алааһыгар Саппыйаҕа аспыттара, хаһан да мунньустубатах массыына киһи, оҕо-уруу тоҕуоруһан ааспыттара.
Киэһэ культура киинигэр Константин Туйаарыскайга анаан нэһилиэнньэ кыттыылаах үөрүүлээх мунньах буолбута. Кулууп саалатын толору киһи кэлбитэ. Айар үлэтин, төрүт Сулҕаччы киһитэ буоларын туһунан быһааран олохтоох модельнай бибиотека сэбиэдиссэйэ Саха республикатын культууратын туйгуна Елена Попова киэнник сырдатан кэпсээбитэ, бэлиэтээн эттэххэ, Константин Туйаарыскай аатын сырдатыыга, Сулҕаччыга төнүннэриигэ кини үгүс үлэни ыыппыта.
Мэҥэ-хаҥаластан кэлбит дэлэгээссийэтэ Константин Туйаарыскайы төрөөбүт төрүт дойдутун буллардыбыт, дьонугар сэргэтигэр туттардыбыт. Анны Сулҕаччылар суруйааытын бэйэтин илиигитигэр ылаҕыт, аатын суолун үйэтиигэ үлэлэһэҕит – диэн илии тутуһан арахсыбыттара.
Феофановтар удьуордаан бары даҕаны ырыаҕа – тойукка, тылга, култуураҕа сыһыаннаах, талааннаах аймах Константин Туйаарыскай кыра быраата Дьөгүөр (Халаачык) ханнык баҕарар муузыкаҕа үчүгэйдик оонньуур, артыыстыыр, хоһоон суруйар, ыллыыр эбит. Нэһилиэгин дьоно поэт дуу, артыыс дуу буолар, тахсар киһитэ дииллэрэ. Кини 1942 сыллаахха Аҕа дойду сэриитигэр баара эрэ 18-19 саастааҕар сэрии хонуутугар өлбүтэ. Түмэппий бииргэ төрөөбут быраата Егор Феофанов тыыл, педогогическай үлэ бэтэрээнэ, сценаттан түспэт артыыс, алгысчыт, оһуохай тылын этээччи. Хоһоон суруйар, айбыт хоһооннорун түмэн балачча халыҥ кинигэ оҥорон таһааттарбыта. Итинник талааннар ыччаттарыгар да билигин Феофанов аймахха бааллар диэтэххэ омуннааһын буолбата буолуо.
2010 сыллаахха этэ, библиотекарбыт Елена Васильевна Попова уонна кырдьаҕастар сэбиэттэрин салайааччыта Зоя Петровна Рязанская көҕүлээн от ыйын биир бэттээхэй күнүгэр сүгүрүйэ Сулҕаччыттан балтараа көстөөх Көстөкүүн Туйаарыскай төрөөбүт алааһыгар «Чыаппаан Саппыйатыгар» сэттиэ буолан бара сылдьыбыттаахпыт. Кэлии-барыы суох буолан, былыргы айан суола отунан, маһынан бүтэ үүммүт, бүүрэ оспут этэ. Этэҥҥэ айаннаан хара тыанан хаххаланан турар нэлэгэр Саппыйа алааска тиийбиппит. Киһи, сүөһү тэпсибэтэх буолан көҕөрөн, ситэн, силигилээн аҕай турара. Массыынаттан түһээт анаан-минээн көрө тиийбит дьон быһыытынан алааспытын, сирбитин-уоппутун арыылаах алаадьынан алҕаан туран аһаппыппыт. Тыыннаах сибэкки хомуйан Мэҥэ тааһы тула уурбуппут.
Абаҕатын аатын ылбыт Константин Феофанов суруйааччы Константин Туйаарыскайы кэриэстээн төрөөбүтэ 95 сылын көрсө уурбут, туруоруллубут Мэҥэ тааһын бөҕө-таҕа аҕыраада күрүөнэн эргийэн кэбиспит, киирэр ааннаах, тас өттүгэр киһи олорор ыскамыайка оҥорбут. Манна олорон уруккуну-хойуккуну кэпсэттибит хаартыскаҕа түстүбүт.
Дьэ кырдьык күн сырдыгын көрбүт, ийэ кута түспүт «Саппыйатыгар» үйэлээх-хайалаах өйдөбүнньүк бэлиэ турбут. Сурт кэриэстээх, өтөх төҥүргэстээх диэн манны этэн эрдэхтэрэ. Бары астынан ситэрэн-хоторон, олоххо киллэрбит Константин Тимофеевичка махтанабыт.
Улуу суруйааччы убаайбыт Константин Туйаарыскай үйэтин түмүктээн дабаран төрөөбүт төрүт буорун булан – «күммүн манна көрбүтүм, күммүн манна түмүктүөм»- диэбит ыра, баҕа санаата туолан, күнү көрбүт «Саппыйатыгар» аймахтара Феофановтар ытыктаан, кэриэстээн туруорбут өйдөбүнньүк Мэҥэ таастара үйэлэргэ Константин Туйаарыскай үтүө сырдык, улуу аатын ааттата, кэрэһэлии турдун.
Кэлэр да кэмнэргэ эдэр көлүөнэ саха биир биллиилээх Улуу суруйааччы убайдарыгар Константин Туйаарыскай Мэҥэ тааһыгар сүгүрүйэн аһыахтара.
Төннөрбүтугэр амма өрүспут үрдүгэр «Саһылга» (кырдьаҕас аата «Намсах») кэтэһэн олорор кырдьаҕастарбытыгар тиийэн, аһаан, сөтүөлээн, сынньанан үөрэн-көтөн дьоммутун кытта бииргэ төннүбүппүт. Онон биир өртүнэн биһиги санаабытыгар эскурция курдук сыры буолбута.
Матырыйааллары бэлэмнээтэ Елена Попова, Сулҕаччы нэһилиэгин Д.Наумов аатынан библиотека кылаабынай библиотекара
Амма,Сулҕаччы.
Айымньылара:
- Айанньыт : (оҕолорго) : [кыра уонна орто саастаахтарга] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/10737
- Алаһа https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/12537
- Ача https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/10721
- Аҕа алгыһа: хоһооннор, поэмалар https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/12541
- Быыра баадьай: олоҥхо остуоруйа https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/10736
- Ийэм күөччэҕэ : [оҕолорго анаан хоһооннор] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/47490
- Ийэм күөччэҕэ : кыра саастаах оҕолорго хоһооннор https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/12535
- Куба куорсуна: хоһооннор https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/12533
- Мутукча : [хоһооннор] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/12527
- Остуоруйалар. Кэпсээннэр. Хоһооннор. Сатира. Тылбаас https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/12542
- Оҥоойук: кыра уонна орто саастаах оскуола оҕолоругар https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/12534
- Таас симэх: хоһооннор, поэма https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/12528
- Току-току, ньээм-ньээм https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/12530
- Току-току ньээм ньээм: хоһооннор https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/59992
- Туйаарыскай, Константин. Үүкэй : [хоһооннор https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/59991
- Тыллаах чыычаах: хоһооннор https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/12529
- Хоро салаҥ https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/12531
- Чэччи: детсад оҕолоругар хоһооннор https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/12536
- Чээн: кыра саастаах оҕолорго https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/12532
Тылбаастара:
- Ала-хайа сарыала: Киргиз суруйааччыларын айымньылара https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/10701
- Ламутскай, Платон Афанасьевич.
- Лебедев Василий Дмитриевич.
- Маршак, Самуил Яковлевич. Бииртэн уоҥҥа диэри : оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолорго : хоһооннор https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/80423
- Онньоохоон-додекээн : орто саастаах оҕолорго хоһооннор https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/165
- Улуро Адо. Киһи уонна Кыһыл кыыл https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/315
- Улуро Адо. Ланнай одил йахта : хоһооннор https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/342
- Хомурах устун : кыра саастаах оҕолорго https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/170
- Чуковскай, Корней Иванович. Сөдүөрэ үлүгэрэ https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/81130
- Чуковскай, Корней Иванович. Таракаанырба https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/48052
- Эҕэрдэ, Саха сирэ! = Сэлем, Саха елi!: билиҥҥи казах суруйааччыларын айымньылара https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/119872
Айымньыларын тылбаастара:
- Походная деревня: стихи. перевод с якутского. для младшего возраста https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/105158
- Северные зори: стихи якутских поэтов https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/126695
Аудио:
- Току-Току, ньээм-ньээм: [аудиокнига] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/74311
Эбии көр:
- Константин Туйаарыскай. Току-току ньээм ньээм https://kids.nlrs.ru/konstantin-tujaaryskaj-toku-toku-neem-neem/
- Тематическая коллекция “Туйаарыскай (Туйарский) – Дьячковский Константин Николаевич” https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/collections/1368