(20.12.1927 – 03.11.2003)
— поэт, тылбаасчыт, литературнай кириитик, очеркист, публицист, общественнай деятель.
Иван Егорович Федосеев – Доосо 1927 сыллаахха ахсынньы ыйын 20 күнүгэр төрөөбүтэ. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕана 1942 сыллаахха, кини 13 сааһыгар сылдьан, дьонун кытары Кэбээйи Сииттэтигэр күүс өттүнэн көскө барарга күһэллибитэ. 1946 сыллаахха Чурапчы педагогическай училищетыгар киирэн үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрбитэ. Ол кэнниттэн Дьокуускайдааҕы учуутал институтун, онтон педагогическай институт историко-филологическай факультетын бүгэрэн үрдүк үөрэхтээх учуутал идэтин ылаат кинигэ таһаарар кыһаҕа, Чурапчыга Дириҥ орто оскуолатыгар үлэлээбитэ. Онтон “Кыым” хаһыат корреспонденын быһыытынан Өймөкөөн уонна Верхоянскай оройуоннарыгар үлэлээбитэ. Отуттан тахса сыл “Хотугу сулус”, “Полярная звезда” уонна “Чолбон” сурунаалларга олоҕун тиһэх сылларыгар диэри үлэлээбитэ.
И.Е.Федосеев – Доосо аан бастаан киэҥ ааҕааччыга “Сардаана” диэн ырыа авторын быһыытынан биллибитэ. Ити курдук, айар үлэнэн 1950 сыллаахтан үлүһүйэн барбыта. Бастакы кинигэтэ “Таммах уу” диэн ааттаах хоһооннор хомуурунньуктара тахсыбыта. Манна киирбит эдэр поэт сэргэх хоһоонноругар мелодистар хас да ырыаны суруйан киэҥ истээччи сэҥээриитин ылбыттара. Онтон кынаттанан Доосо поэт утуу-субуу кинигэлэрин бэчээттэтэн испитэ. “Харыйа” (1963), “Айанньыт санаата” (1973) диэн поэтическай кинигэлэрин сэргэ “Туундара чулуу табаһыта” (1962), “Кырсалаах кыраай уола” (1962), “Хотугу хоһууттар” (1966), “Кыһыл бухатыыр дойдутугар” (1976) диэн очеркаларын хомуурунньуктара күн сирин көрбүтгэрэ. Учуутал идэлээх уонна икки улаатан эрэр уолаттардаах эдэр суруйааччы оҕолорго анаан хас да кинигэни суруйбута. Олор “Ааттарын киртиппэтэхтэрэ” (1972), “Балыксыттар” (1974), “Күн мичээрэ” (1978) диэн ааттаахтара.
Доосо үгүс айымньыларын илэ буолбут олоххо буолбукка, документальнай чахчыларга олоҕуран уустаан-ураннаан суруйбута. Ол курдук, “Ааттарын киртиппэтэхтэрэ” диэн кинигэтэ ордук биһирэммитэ. Сотору кэминэн тылбаастанан, Москваҕа нууччалыы тылынан “Братья” диэн кинигэ буолан бэчээттэммитэ.
1964 сылтан ССРС Суруйааччыларын союһун чилиэнэ.
Айар үлэҕэ үктэниэҕиттэн нуучча суруйааччыларын айымньыларын тылбааһынан дьарыктаммыта, ол кини суруйааччы быһыытынан сайдарыгар улаханнык көмөлөспүтэ.
Кини Н. Некрасовтан, М. Горькайтан, П. Грабовскайтан уо.д.а. хас да айымньылары сахалыы саҥардан бэчээттэппитэ. Оҕолорго анаан Н. Носов “Приключения Незнайки и его друзей”, “Незнайка в Солнечном городе”, “Незнайка на Луне” диэн аатырбыт кинигэлэрин тылбаастаабыта.
Доосо бэйэтэ историк идэлээх буолан, ону ааһан Халыма оройуоннарыгар журналист быйыытынан үлэлээн, элбэх дьону-сэргэни кытта билсэн хотугу сир историятын сыыйа-баайа үөрэтэн, Халымаҕа олорбут уонна үлэлээбит Сергей Мицкевич диэн врач политсыылынай туһунан элбэх матырыйаалы муспута, кини туһунан сырдык са- наанан сыдьаайар ахтыылары истибитэ.Түмүгэр “Саха сирин умнубат дьонноро” диэн серияҕа 1977 сыллаахха “Сергей Мицкевич” диэн сэһэнэ бэчээттэнэн тахсыбыта.
Суруйааччы С.И. Мицкевич туһунан сэһэнэ “В Колымской глуши” диэн ааттанан Москваҕа “Советская Россия” кинигэ кыһатынан 1985 сыллаахха нууччалыы тылынан тахсыбыта. Ол иннинэ бу сэһэн Дьокуускайга 1981 сыллаахха бэчээттэммитэ. Ону таһынан, 1985 сыллаахха ССРС народнай учуутала М.А. Алексеев туһунан “Сөҕөрүйбэт төлөн” сэһэни суруйан, Доосо киэҥ сэҥээриини ылбыта. Оччотооҕу кэмҥэ улаханнык аатырбыт Саха республикатын народнай учууталын Михаил Андреевич Алексеев туһунан элбэх документальнай матырыйааллары, ахтыылары хомуйан, бэйэтин кытта ыкса билсэн, айымньы оҥорон сэһэргээбитэ.
Доосо араас архыып докумуоннарыгар, дьоннор ахтыыларыгар тирэҕирэн, сахалартан бастакы врач П.Н. Сокольников нуучча улуу суруйааччытын Лев Николаевич Толстойу кытары доҕордоһуутун кэпсээн ойуулаабыта. 2001 сыллаахха “Великий Лев Толстой и врач саха Прокопий Сокольников” диэн кинигэтигэр таһаартарбыта. Бөдөҥ общественнай деятель, учуонай саха литературатын төрүттэспит дьоннортон биирдэстэрэ В.В. Никифоров-Күлүмнүүр ыстатыйаларын, тылбаастарын, айымньыларын, суруктарын булан-талан, редакциялаан 2001 сыллаахха “Солнце светит всем” диэн бөдөҥ кинигэни таһаартарбыта.
1993 сыллаахха дьиҥнээх фактарга, докумуоннарга олоҕуран “Холорук” бир саамай улахан биһирэбили ылбыт сэһэни бэчээттэппитэ, П.А. Ойуунускай аатынан Саха Республикатын Государственнай бириэмийэтин ылбыта. Айымньыга “Жаннетта” диэн Америка хараабыла Полярнай экспедицияҕа чинчийиилэри оҥоро сылдьан, Хотугу Муустаах муораҕа муус халҕаһаларыгар хабыллан иэдээҥҥэ түбэспитин уустаан-ураннаан ойуулаан көрдөрбүтэ. Сэһэҥҥэ алдьархайга түбэспит дьоҥҥо Саха сирин хотугу олохтоох норуоттара көмөлөспүттэрин, сорохторун өлөр елүү айаҕыттан быыһаабыттарын туһунан кэпсэнэр.
Онтон 2000 сыллаахха эмиэ историческай чахчыларга олоҕурбут “Трагическая судьба учителя Елпидифора Егасова” диэн кинигэтэ бэчээттэнэн тарҕаммыга.
Ити курдук И.Е. Федосеев-Доосо саха интеллигенциятын, Саха сирин историятын, биирдиилээн улуустарын, нэһилиэктэрин, аҕа уустарын туһунан элбэх докумуоннары архыыптартан булбута, онтон сорҕотун ыстатыйа оҥорон тиһигин быспакка бэчээттэппитэ.
Проза жанрыгар таһаарыылаахтык үлэлии сылдьан поэзиятыттан эмиэ тэйбэтэҕэ. Кини 1979 сыллаахха “Хаарга туспут кустуктар”, “Чороонноох сэргэ” (1984) диэн лирикатын бэчээттэтэн таһаартарбыта.
Суруйааччы И.Е. Федосеев-Доосо 60-ча кинигэни бэчээттэтэн таһаарбыта. Олор ортолоругар биир саамай улахан суолталааҕынан уонна кэрэхсэбиллээҕинэн “Олох диэн охсуһуу” диэн 1997 сыллаахха таһаартарбыт кинигэтэ буолар. Кинигэҕэ ХХ-с үйэ араас мөккүөрдээх, күчүмэҕэй, сырдык да күннэрэ- дьыллара манна киирбит ыстатыйаларга, очеркаларга, рецензияларга, ахтыыларга тыктарыллан көрдөрүллүбүттэрэ.
Айымньылара:
- Верхоянскай куорат: 1638-1963 https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13215
- Кырсалаах кыраай уола: очерк https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13213
- Кыһыл бухатыыр дойдутугар : [очеркалар] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13221
- Күн мичээрэ: кэпсээннэр https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13224
- Ойуунускай өлүүтэ уонна тиллиитэ https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13233
- Олох диэн охсуһуу: ыстатыйалар, очеркалар, рецензиялар, ахтыылар https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13245
- Райком штаты таһынан инструктора https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13214
- Сергей Мицкевич https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13223
- Сөҕүрүйбэт төлөн: ССРС народнай учуутала М. А. Алексеев туһунан сэһэн https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13232
- Сөҕүрүйбэт төлөн: ССРС народнай учуутала М. А. Алексеев туһунан сэһэн https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13248
- Туундара чулуу табаhыта: очерк https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/6114
- Холорук: историческай сэһэн, кэпсээннэр https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13234
- Холорук: историческай сэһэн, кэпсээннэр https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/9391
- Хотугу хоһууттар: кэпсээннэр, очеркалар https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13217
Оҕолорго айымньылара:
- Ааттарын киртиппэтэхтэрэ: орто уонна улахан саастаах оҕолорго кэпсээннэр https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13218
- Балыксыттар: кэпсээннэр https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13220
- Кэпсээннэр https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13117
- Хара мурун https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13246
Хоһоонноро:
- Сардаана: стихи https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13228
- Сардаана https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13235
- Мин алаас уолабын, сахабын: хоһооннор, поэма https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13236
- Сааскы санаалар: эдэр поэттар хоһоонноро https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/30765
- Таммах уу : [хоһооннор, ырыалар] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13212
- Харыйа: хоһооннор, ырыалар, остуоруйа https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13216
- Айанньыт санаата: хоһооннор https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13219
- Хаарга түспүт кустуктар: хоһооннор, ырыалар https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13225
- Чороонноох сэргэ: хоһооннор https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13226
Айымньыларын тылбаастара:
- Айтина: ертегi https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13231
- Берестяная лодка: стихи https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13230
- Братья: рассказы https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13227
- Великий Лев Толстой и врач саха Прокопий Сокольников https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/3744
- Вихрь: повести https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13251
- В колымской глуши: художественно-документальная повесть https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13237
- Имен немеркнущая память: рассказы, повесть https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13240
- Кто в тайге хозяин?: рассказы https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13229
- Кто хозяин в тайге: рассказы https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13238
- Учитель от бога: повесть о народном учителе М. А. Алексееве https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13241
- Хара Мурун: радзырд сываеллаеттаен https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13239
- Я – сын аласа: стихи https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13250
Ырыа буолбут хоһоонноро:
- Михеев, Ефим Алексеевич. Кырыымпам кыллара https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/104171
- Салиман-Владимиров, Давид Федорович. Ыччат ырыалара https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/104198
- Таммах уу : [хоһооннор, ырыалар] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13212
- Тус хоту дойдубар: ырыалар = Мой любимый Север: сборник песен https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/11777
- Уус Алдан мелодистара, ырыалаах поэттар https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/52643
- Уус-Алдан улууһун мелодистара https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/104152
- Филиппов, Лазарь Степанович. Хотугу мелодиялар https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/82398
- Хаарга түспүт кустуктар: хоһооннор, ырыалар https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13225
- Эйиэхэ мин ырыа бэлэхтиим : [ырыанньык] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/105278
Аудио:
- Амырыын ыалдьыт : [аудиокэпсээн] https://kids.nlrs.ru/ivan-egorovich-fedoseev-dooso-amyryyn-yaldyt-audiokepseen/
- Бадараан, бадараан, бадараан. Кумайан кубулунуута : [аудиокэпсээн] https://kids.nlrs.ru/fedoseev-ivan-egorovich-dooso-badaraan-badaraan-badaraan-kumajan-kubulunuuta-audiokepseen/
- Балыксыттар : [аудиокэпсээннэр] https://kids.nlrs.ru/fedoseev-ivan-egorovich-dooso-balyksyttar-audiokepseenner/
- Балыксыттар: кэпсээн. [аудиокнига] https://kids.nlrs.ru/ivan-gogolev-kyndyl-manchaary-audioroman/89221
- Дьикти түбэлтэ : [аудиокэпсээн] https://kids.nlrs.ru/ivan-egorovich-fedoseev-dooso-dikti-t-belte-audiokepseen/
- Олоххо эргиллии : [аудиокэпсээн] https://kids.nlrs.ru/fedoseev-ivan-egorovich-dooso-olokhkho-ergillii-audiokepseen/
- Олоххо эргиллии : [аудиокэпсээн] https://kids.nlrs.ru/fedoseev-ivan-egorovich-dooso-olokhkho-ergillii-audiokepseen-2/
- Сүүмэх от : [аудиокэпсээн] https://kids.nlrs.ru/fedoseev-ivan-egorovich-dooso-s-mekh-ot-audiokepseen/
- Табыллыбатах таптал : [аудиокэпсээн] https://kids.nlrs.ru/fedoseev-ivan-egorovich-dooso-tabyllybatakh-taptal-audiokepseen/
- Халла элэмэһэ : [аудиокэпсээн] https://kids.nlrs.ru/fedoseev-ivan-egorovich-dooso-khalla-eleme-e-audiokepseen/
- Холорук : [аудиосэһэн] https://kids.nlrs.ru/fedoseev-ivan-egorovich-dooso-kholoruk-audiose-en/
- Өрүүнэ : [аудиокэпсээн] https://kids.nlrs.ru/fedoseev-ivan-egorovich-dooso-r-ne-audiokepseen/
Эбии көр:
- Лауреаты Государственной премии имени П.А.Ойунского https://kids.nlrs.ru/premiya-imeni-oyunskogo/
- Лауреаты премии им. Эрилик Эристина https://kids.nlrs.ru/laureaty-premii-im-erilik-eristina/
- Тематическая коллекция в ЭБ НБ РС(Я) “Доосо – Федосеев Иван Егорович” https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/collections/4010