(31.07.1914 – 09.09.1952)

– оҕолорго анаан суруйбут саха бэйиэтэ, суруйааччыта, тылбаасчыта, ССРС суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ (1938)

Илья Дорофеевич Винокуров-Чаҕылҕан 1914 с. от ыйын 31 күнүгэр Нам улууһугар бааһынай дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт. Олох кыра сааһыттан араас остуоруйаны, номохтору, олоҥхотугар тиийэ билбит-көрбүт, онтун дьонугар уустаан-ураннаан кэпсиири сатыыр сытыы тыллаах-өстөөх, оонньуулаах-күлүүлээх оҕо буола улааппыт. Нам сэттэ кылаастаах оскуолатын бүтэрэн баран, оччотооҕу оҕолор үгэстэринэн общественнай тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттыбыт. Үөрэҕэр дьоҕурдаах, сытыы өйдөөх буолан, дойдутугар сир түҥэтигэр үлэлээбит, онтон Байаҕантай улууһугар дьадаҥылар кэмитиэттэригэр бэрэссэдээтэллээбит.

Дьокуускайга педтехникумҥа киирэн үөрэммит. Манна учууталынан оччотооҕуга киэҥник биллэн эрэр суруйааччы А.А. Иванов-Күндэ саха тылыгар уонна литературатыгар үөрэппит. Алексей Андреевич ыараханнык ыалдьар буолан уһуннук кыайан үлэлээбэтэх. Ылдьаа ол кэмҥэ учууталын солбуйан саха литературатын үөлээннээхтэригэр үөрэтэ сылдьыбыт.

Илья Дорофеевич литератураҕа бэрт эдэр сылдьан киирбит. Кини 18 саастааҕар «Чаҕылҕан уоттара» диэн бастакы кинигэтин бэчээттэппит. Онтон 1935 сыллаахха «Дабаан» диэн кинигэтэ күн сирин көрбүт. Бу кинигэлэр, оччотооҕуга тахсыбыт эдэр поэттар сорох кинигэлэригэр холоотоххо, уус-уран өттүнэн сиппит-хоппут, тыл-өс, рифма, уобарас даҕаны өттүнэн тупсаҕай, хомоҕой, өйдөнүмтүө этилэр.

1934 с. Илья Дорофеевич Винокуров Нам оскуолаларыгар инспекторынан үлэлээбит, онтон 1935 сылтан ыла хас да сыл Саха сиринээҕи кинигэ издательствотыгар уус-уран литература отделыгар эрэдээктэрдээбит. 1937 сыллаахха Чаҕылҕан «Хоһооннор, поэмалар» диэн поэтическай хомуурунньуга бэчээттэммит. Бу кинигэҕэ кини билигин киэҥник биллэр «Ньургустай Куо» диэн норуот фольклоругар олоҕурбут, романтическай поэмата киэҥ ааҕааччыга тахсыбыт.

1934 с. Чаҕылҕан Саха сиринээҕи издательствоҕа Федор Ефимов диэн эдэр киһини кытта П.А. Ойуунускай 6 томнаах айымньылара тахсарыгар дьаныардаахтык үлэлээбит. Онтон 1937 сыллаахха Чаҕылҕаны Москваҕа учебниктары таһаарар эрэдээктэр быһыытынан үлэҕэ ыыппыттар. Кини кэлээт, эрэдээксийэ түбүктээх үлэтигэр ылсыбытынан барбыта… Ол курдук Д.А. Фурманов «Чапаевыгар», В.К. Арсеньев «Дерсу Узалатыгар», Д.Н. Фонвизин «Төннүбүт төрүөҕүм» тылбаастарыгар, Амма Аччыгыйа «Кэпсээннэригэр», «Ситимин быстыытыгар», Күннүк Уурастыырап «40 ырыаларыгар», Суорун Омоллоон «Күкүр Ууһугар», «Кэпсээннэригэр», Эрилик Эристиин «Аймалҕаныгар» уонна да атын саха суруйааччыларын айымньыларыгар үксүгэр Чаҕылҕан эрэдээктэр этэ. Ону тэҥэ Москваҕа баар саха издательствота 1937 сылтан ыла П.А. Ойуунускай 6 томнаах айымньыларын бэчээккэ бэлэмнээһиҥҥэ түбүгүрбүтэ.

1938-1939 сс. үөрэх дьылыгар Москваттан кэлээт, Чаҕылҕан тыа хаһаайыстыбатын техникумугар преподавателинэн үлэлиир, онтон кэлин доруобуйатын туругунан учууталлаабакка айар үлэнэн дьарыктанар уонна Саха сирин Суруйааччыларын сойууһугар тылбаасчыттары бэлэмнээһиҥҥэ үлэлэһэр. 

Чаҕылҕан бэйэтэ ааттаах тылбаасчыт этэ. Кини А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, Н.А. Некрасов, В.В. Маяковскай, К. Чуковскай, А. Барто уо.д.а. поэттар айымньыларыттан тылбаастаабыта. Чаҕылҕан айар талаана сылтан сыл ситэн, сайдан, чочуллан иһэрэ. Сэрии суостаах-суодаллаах сылларыгар кини тыл улахан маастара буола үүммүтэ. Ол кэмнэргэ Чаҕылҕан «Хайыһар ырыата», «Остуол ырыата», «Герой туһунан ырыа», «Якутскай куорат» о.д.а. айымньылара ырыа буолан дайбыттара, сэриигэ сылдьааччы буойуттары кыайыыга кынаттыыллара, күүстэригэр күүс эбэллэрэ, сындааһыннаах сырыыларыгар эрчим-сэниэ биэрэллэрэ. 

Илья Дорофеевичка РСФСР ХК-58 ыстатыйатын 10-с пуунун 2 чааһынан «Сэриигэ хотторор иһин пораженческай агитацияны ыытта» диэн буруйдаан, сымыйанан дьыала тэрийэ сылдьыбыттара. 1942 сыл күһүнүгэр И.Д. Винокуровы сэттэ сыл болдьохтоох хаайыыга бириигэбэрдээбиттэр, үс сыл куолаһын быспыттар. Онтон 1943 с. Чаҕыл- ҕан дьыалатын чугас доҕотторун көмөлөрүнэн ыам ыйын 13 күнүгэр Саха АССР Верховнай суута иккистээн көрбүт. Доҕотторун, бииргэ үлэлиир дьоннорун көмөлөрүнэн быыһаммыт. Итини таһынан Чаҕылҕан «Хайыһар ырыата» ааптара буолара эмиэ сабыдыаллаабыт. 

Чаҕылҕан 1944-1945 сыллардаахха биллиилээх композитор Марк Жирковтуун Москваҕа уонна Свердловскайга Саха опернай-музыкальнай театр репертуарын хаҥатыыга дьаныһан, туох баар билиитин-дьоҕурун биэрэн туран үлэлэспит. Манна үлэлииригэр кини хайы-сахха улахан поэт буолан, Эллэйи, Күннүк Уурастыырабы кытта тэҥҥэ олук уурсан элбэх лирическэй ырыалары айбыт. Бөдөҥ формаҕа киирсэн «Ньургустай Куо», «Акулина», «Манчаары», «Икки ийэ», «Сэрии суолунан», «Улуу Октябрь уолаттара», «Андаҕар» поэмалары суруйталаабыт. 

Чаҕылҕан бэртээхэй поэт эрэ буолбатаҕа, өссө кини истиҥ иэйиилээх музыкант эбитэ үһү. Бэрт үчүгэйдик ыллыыра, тойук туойара, хас да музыкальнай инструмеҥҥа оонньуура диэн үгүс дьон ахтар. Кини Москваҕа, Свердловскайга Марк Жирковтуун үлэлиир кэмигэр Г. Литинскэйдиин П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур», Уустаах Избековтыын «Сыгый Кырынаастыыр» олонхо либреттоларын, «Сир симэҕэ» балет музыкатын суруйсубута, үгүс нуучча романстарын сахалыы тылбаастаабыта биллэр.

Саха биир олус талааннаах, бөдөҥ поэта Илья Дорофеевич Винокуров-Чаҕылҕан 38 эрэ сыл күн сиригэр олорбута.

Айымньылара:

1. Биһиги күннэрбит ырыалара https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13749
2. Дабаан: хоһооннор, ырыалар https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13755
3. Ньургустай Куо: (романтическай поэма) https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13775
4. Ньургуһун: кыра, отто саастаах оҕолорго https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13754
5. Саргылаах дойду : [хоһооннор] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13751
6. Талыллыбыт айымньылар = Избранные сочинения: [2 т.] Т. 1. Хоһооннор. Поэмалар. Остуоруйалар. Кэпсээннэр = Стихи. Поэмы. Сказки. Рассказы https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/120301
7. Талыллыбыт айымньылар = Избранные сочинения : [2 т.] Т. 2. Тылбаастар = Переводы: Хоһооннор. Поэмалар. Хоһоонунан драмалар. Стихи. Поэмы. Драмы в стихах https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/120302
8. Талыллыбыт айымньылар https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13768 
9. Талыллыбыт айымньылар https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13771
10. Хоһооннор, бэйиэмэлэр https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13753
11. Хоһооннор, остуоруйалар, кэпсээн, тылбаас https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13772
12. Хоһооннор: отто саастаах оҕолорго https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13752
13. Чаҕылҕан уоттара : [хоһооннор] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13746
14. Ыраах айан : Хоһооннор, поэмалар https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13750

Айымньыларын нууччалыы тылбаастара:

1. Поэзия советской Якутии https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/87123

Ырыа буолбут хоһоонноро:

1. Жирков, Марк Николаевич. Собрание сочинений : в 10 томах [Ноты] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/19745
2. Чахов, Александр Иванович. Эдэр саас ырыалара [Ноты] : (1975 с., Уус Таатта) https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/105214
3. Ырыанньык / хомуйан оҥордулар И. Чаҕылҕан уонна Баал Хабырыыс https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13748

Тылбаастара:

1. Багрицкай, Эдуард Георгиевич. Поэмалар : [улахан саастаах оҕолорго] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13766
2. Барто, Агния Львовна. Мин Москваҕа олоробун : [кыра уонна орто саастаахтарга хоһооннор] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13765
3. Барто, Агния Львовна. Састаабаҕа : [кыра саастаах оскуола оҕолоругар] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13762
4. Бедный, Демьян. Степан Завгороднай / Демьян Беднэй ; [тылб. И. Чаҕылҕан] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13769
5. Биһиги театрбыт: кыра формалаах пьесалар https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/51086
6. Гримм, Вильгельм. Харса суох бортунуой, сэттэ харса суохтар : [остуоруйа] https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13763
7. Лермонтов, Михаил Юрьевич. Хоһооннор, поэмалар https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/96590
8. Некрасов, Николай Алексеевич. Талыллыбыт хоһооннор, поэмалар https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/13764
9. Пушкин, Александр Сергеевич. Ырыа хоһоон https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/12283
10. Талыллыбыт айымньылар = Избранные сочинения: [2 т.] Т. 2. Тылбаастар = Переводы: Хоһооннор. Поэмалар. Хоһоонунан драмалар. Стихи. Поэмы. Драмы в стихах https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/120302 
11. Уйаҕас дууһаны уйгуурдан: нуучча классиктара сахалыы https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/50607
12. Украина суруйааччылара https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/14105
13. Шевченко, Тарас. Талыллыбыт айымньылар https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/open/47275

Эбии көр:

1. Тематическая коллекция в Электронной библиотеке “Чаҕылҕан (Чагылган) – Винокуров Илья Дорофеевич” https://new.nlrs.ru/to-readers/segments/school/collections/585